Hayatımızdaki insanlara nasıl bağlanırız? Neden bazılarımız bir romantik münasebete kolay kolay başlayabiliyorken diğerlerimiz bunun sadece kanısından bile rahatsız olabiliyor? Neden kimi beşerler meselelerini kendi kendine çözmeyi tercih ediyorken kimileri paylaşmayı tercih ediyor? Gerek romantik münasebetlerimizde gerekse arkadaşlık bağlantılarımızda etrafımızdaki beşerlerle misal durumlar yaşasak da bu durumlara çok farklı formlarda yaklaşabiliyoruz ve farklı reaksiyonlar verebiliyoruz. Pekala bu farklılıkların kaynağı nedir?
Günümüze kadar bu soruya çeşitli yollardan çeşitli karşılıklar aransa da “Bağlanma Teorisi” mevcut karşılıklar ortasından en sağlamı olarak karşımıza çıkıyor. O denli ki bu teori, çocukluk ve yetişkinlikteki yakın ilgilerimizi manalandırmak gayesiyle geliştirilen teoriler ortasında tahminen de psikoloji biliminde en çok tesir bırakan ve bilimsel ispatlar açısından en güçlü teori olarak görülüyor.
Birinci vakitlerde çocuk-ebeveyn ilgisini daha âlâ anlayabilmek maksadıyla ortaya atılmış olsa da artık yetişkinlerin münasebetlerini incelemekte de sıklıkla kullanılıyor. Bu teorinin temelinde insanların inanç, huzur, sevgi üzere muhtaçlıklarını bir diğerinden sağlama muhtaçlığı yatıyor. Bağlanma teorisine nazaran, bu gereksinim çocuklukta ebeveynlere karşı hissedilirken ileri yaşlarda bu figürün yerini ekseriyetle romantik partnerler alıyor. Teoriye nazaran, erken çocukluk devrinde ebeveynlerimizle yaşadığımız tecrübeler, ileride yakın olduğumuz insanlara karşı beklentilerimizi de şekillendiriyor. Bu beklentilerin de hayatlarımızı şekillendiren son derece değerli faktörler olduğunu dikkate aldığımızda, çoğunlukla beklentilerimizi karşılayan beşerlerle birlikte olduğumuzu ve sonuç olarak ebeveynlerimizle kurduğumuz alakalara emsal tecrübeler yaşadığımızı görüyoruz.
Bağlanma Teorisi ortaya atıldıktan kısa bir müddet sonra; 12 aylık çocuklarla yapılan araştırmalarda, çocukların çoklukla 3 farklı bağlanma kategorisine ayrıldığı gözlemleniyor3. Bunlar; inançlı bağlanma, kaygılı-kararsız bağlanma ve kaçıngan bağlanma tipleri olarak ayrılıyor.
İnançlı bağlanan çocuklar ebeveynlerinden uzak kaldıklarında huzursuzluk hissedip olumsuz yansılar verseler dahi tekrar bir ortaya geldiklerinde acilen sakinleşip, olağana dönüyorlar. Bu çocuklar ebeveynlerinin varlığında kendilerini inançta hissedip bağımsızca etrafı anlamaya ve oyun oynamaya yöneliyorlar. Çeşitli araştırmalardan elde edilen bulgular göz önüne alındığında, çocukların %67’sinin bu kategoride olduğu varsayım ediliyor.
Kaygılı-kararsız bağlanan çocukların ise ebeveynleri yanlarındayken bile huzursuz oldukları görülüyor. İnançlı bağlanan çocukların tersine, bu çocuklar yaşadıkları güvensizlik hissinden ötürü huzurlu bir formda çevreyi keşfedemiyor ya da oyun oynamak üzere aktivitelere yönelemiyorlar. Ebeveynlerinden ayrıldıklarında huzursuzluk hissediyorlar, ebeveynleri geri döndüğünde bile kolaylıkla sakinleşemiyorlar ve ebeveynlerine duydukları kızgınlığın geçmesi vakit alabiliyor. Çocukların %12’sinin bu kategoride olduğu düşünülüyor.
Kaçıngan (kaçınmacı) bağlanan çocuklar ise birçok vakit ebeveynlerine karşı kaçınma davranışları gösteriyorlar. Tıpkı odadayken bile onlarla fazla bağlantı kurmuyorlar, ayrıldıklarında ağlamıyorlar ve bir ortaya geldiklerinde de ebeveynle bir temas kurmaya çalışmıyorlar. Çocukların %21’inin de bu kategoride olduğu düşünülüyor.
Bilim insanları yetişkinlerde bağlanmayı kategorilere ayırmaktansa bir düzlem üzerinde incelemenin daha uygun olduğunu düşünüyorlar, zira aslında beşerler sonları net olan bir kategoriye uymuyorlar. Bağlanma tarzımız bu yüzden bağlanma düzleminde bulunan iki eksen üzerinden bedellendiriliyor: bağlanma derdi ve bağlanma kaçınması. Bağlanma telaşı kişinin bağlarına dair telaşlarıyla ilgiliyken, bağlanma kaçınması kişinin bir münasebet kurmaktan ne kadar kaçındığını ölçüyor. Bağlanma tarzları de bu iki eksenden oluşan düzlemde 4 kategoriye ayrılıyor. Buna nazaran şayet kişi düşük bağlanma tasasına ve düşük bağlanma kaçınmasına sahipse, bu kişi düzlemin inançlı bölgesinde bulunuyor.
İnançlı bölgede olmak kişinin çoklukla diğerleriyle yakınlık kurmaktan rahatsız olmadığına, kendini bir oburuyla inançta hissedebildiğine ve bir diğerinden takviye almaktan kaçınmadığına işaret ediyor. Bu bireyler bağlarında genel olarak bir itimat ve bağlılık sorunu yaşamıyorlar. Kişi şayet yüksek bağlanma tasasına ve düşük bağlanma kaçınmasına sahipse, bu kişi dertli bölgede yer alıyor. Bu özelliğe sahip beşerler karşılarındaki beşere fazlaca yakınlık gösteriyor ve sıklıkla terkedilme korkusu yaşıyor. Düşük bağlanma tasası, yüksek bağlanma kaçınması kişiyi kaçıngan bölgeye yerleştirirken hem yüksek bağlanma derdi hem de yüksek bağlanma kaçınması kaygılı-kaçıngan bölgeye denk geliyor. Kaçıngan bölgedeki beşerler duygusal olarak diğerlerine yaslanmaktan hoşlanmıyor ve çoğunlukla sırf kendilerine güveniyorlar. Yakınlık duygusu onları geren ve rahatsız eden bir his olarak kendini gösteriyor. Kaygılı-kaçıngan bölgedeki beşerler ise bir yandan yakınlık kurmak isterken başka yandan diğerine güvenmekten korktukları için samimi bağlar kurmakta zahmet çekiyorlar.
Bağlanma tiplerini temellerinde yatan bilişsel, duygusal ve davranışsal etkenleri inceleyerek daha yeterli anlayabiliyoruz. Örneğin, bilişsel seviyede, inançlı bağlanma çeşidine sahip şahıslar öbür insanlara güvenme konusunda daha olumlu oluyorlar ve öbür insanların yakınlık beklentilerini karşılayabileceklerine inanıyorlar. Öteki bağlanma çeşitlerinin bu hususta genel olarak olumsuz olduğu görülüyor. Dertli yahut kaçıngan bağlanan bireyler, öbür insanlara güvenemeyeceklerini düşünüyorlar.
Duygusal seviyede, inançlı bağlanan şahıslar her vakit gerilerini kollayacak ve muhtaçlık duyduklarında danışabilecek birileri olduğunun farkında oluyor ve toplumsal bağlarında kendilerini daha inançlı ve rahat hissediyor. Bu nedenle de hayatı olağan temposunda yaşamak ve toplumsallaşmak bu şahıslar için daha kolay oluyor. Öte yandan, bağlanma korkusu yüksek olan şahıslar ilgilerine dair daimi bir endişe ve dert hissi taşıyor; öteki insanların onlara muhtaçlık anında takviye vermeyeceği konusunda endişeleniyorlar. Bağlanma kaçınması yüksek olan beşerler ise kaçınma ve öfke üzere negatif hisler taşıyor. Bu bireyler öbür beşerlerle olan alakalarını sınırlama ve başka insanların yanındayken kendilerini rahatsız hissetme eğilimi gösteriyorlar.
Davranışsal seviyeye bakıldığında, inançlı bağlanan şahıslar bir meseleleri olduğunda ekseriyetle yakınlarıyla sağlıklı bağlantı kuruyor ve onlardan takviye alıyorlar. Bağlanma tasası yüksek olanlar ise gerilim sinyalleri yayıyor ve bunların diğerleri tarafından anlaşılmasını bekliyorlar. Ek olarak, sıklıkla ilgi talep etme ve öfke gösterme üzere davranışlar sergiliyorlar. Bağlanma kaçınması yüksek olan şahıslar ise ekseriyetle öteki bireylerden bir beklentiye girip talepte bulunmak yerine kendilerini geri çekiyorl ar.
Bağlanma tipleri, insanların yakın ilgilerinde iki kıymetli faktörle yakından bağlantılı: bağlılık ve yakınlık. İnançlı bağlanan beşerler ilgilerinde sağlıklı ve rahat bir formda bağlılık ve yakınlık geliştirirken; korkulu bağlananlar ise bağın gereğince olgunlaşmasına vakit vermeden fazlaca samimiyet ve bağlılık kurmaya çalışabiliyor, öbür beşerlerle gereğinden fazla bilgiyi çok kısa müddette paylaşma eğilimi gösterebiliyorlar. Kaçıngan bağlananlar ise alakada bağlılık kurma konusunda isteksiz olabiliyor ve beşerlerle ortalarına uzaklık koyarak paylaşımda bulunmaktan kaçınabiliyorlar.
Bağlanma çeşitlerimiz hayatımızın birçok alanında, ancak en değerlisi yakın münasebetlerimizde, büyük rol oynuyor. Bu da gösteriyor ki bebeklik ve çocukluk devrinde tecrübelenen olaylar, hayatımız boyunca ilgilerimizi ve bizi etkilemeye devam ediyor. Tekrar de unutmamak gerekir ki, kişinin sahip olduğu bağlanma çeşidi, kolay olmasa da, vakitle değişebiliyor.