Akıl sağlığındaki en büyük paradokslardan biri Stockholm Sendromu ve istismara uğramış çocuk ve yetişkinlerin istismarcılarına karşı göstermiş olduğu işbirlikçi davranışlardır. Kurbanlar istismarcılarını şikâyet etmemek ile kalmayıp onları idealize bile eder. Hem Stockholm Sendromu hem de travma sonrası gerilim bozukluğu aile içi şiddet ile karakterize edilebilir. Bu yazının maksadı da, karmaşık TSSB’nin evrimsel teorisini açıklamak ayrıyeten, evrim teorisinin alaka seviyesini ve TSSB araştırmaları ile türler-arası karşılaştırmaları göstermeyi amaçlamıştır.
Son zamanlardaki global çatışmalar rehine tecrübelerini manaya muhtaçlığını artırdı. Büyük güç dengesizliğini içeren, azabın kelam konusu olduğu, kurbanların hazırlıksız yakalandığı ve cinsel taarruzun kelam konusu olduğu durumlar yüksek oranda TSSB ile alakalıdır. Aile içi istismar durumlarında da birebir yönelim kelam hususudur. Gözlerin bağlanması ve izolasyon durumu uzun müddetli esaret altındaki duyusal yoksunluğa neden olur. Hijyenik olmayan şartlar, fizikî istismar, yaklaşan mevt güçsüzlük, aşağılama, insanlık dışı davranışlar ve esir alanların daha fazla öfkesine maruz kalmaktan kaçınma da buna neden olabilir. Meçhul tehditler durumun öngörülmezliğine neden olur bu da genel manada memeliler için güçlü anksiyete tetikleyicisidir. Symbionese Liberation Army tarafından kaçırılıp izole edilen, gözleri bağlanıp küçük dolapta saklanan, tecavüze maruz kalan ve vefat tehditleri maruz kalıp daha sonra hür bırakılmasına karşın bu örgüte katılan Patty Hearts olayı bu mevzuda aydınlatıcı olabilir.
Bu durum ile paralize olan Stockholm Sendromu, rehinenin travmatik olayın üstesinden gelebilmesi için esir alan kişi ile ortasında kurduğu karşılıklı müspet hislerin paradoksal gelişimidir. Birinci olarak Stockholm Sendromu, 1973 yılındaki Stockholm’daki banka soygununda birkaç gün esir tutulan rehinelerin onları esir alanlara karşı paradoksal olarak olumlu hisler sergilenmesi ile anıldı. Emsal bir durum Çeçen liderliğinde yapılan Moskova kuşatmasında da yaşandı. 11 rehineden 10’u Stockholm durumu ile benzeri karakteristik özellik göstermiştir. Rehin alma durumu ne kadar uzarsa sendromun gelişme ihtimalide o kadar artar.
Sendromun oluşması için dört ana temel vardır. Bunlar; birinin kendisine yönelik tehdit algılaması, esir alan kişi tarafından kurbana yapılan küçük güzellikler, durumun kaçınılmazlığı ve istismarcı dışında kalan öbür bakış açılarından uzaklaşma durumudur. İtalya’da mevt oranın %21 olduğu adam kaçırma olaylarından sonra TSSB’den fazla Stockholm Sendromu geliştirildiği gözlemlenmiştir. Stockholm sendromunda kurbanın saldırgan ile bir özdeşleşim kurması kelam mevzusudur tıpkı ailesi tarafından istismara uğrayan çocuklarda olduğu üzere. Bilişsel uyumsuzlukta bu sendromda kelam bahsidir. Kurban bilişsel uyumsuzuğun neden olduğu duygusal rahatsızlığı ortadan kaldırmak için bu bilişleri durumu uygun hale getirmeye çalışır. Bir öbür açıklama ise beyin-yıkama olarak yapıldı. Daima vefat tehdidine ve aşağılamaya maruz kalan kurbanlar onları esir alan şahıslara karşı boyun eğme eğilimi gösterir.
Hem Srockholm Sendromu’nda hem de TSSB’de olan, istismarcının paradoksal idealleştirilmesi evrimsel çerçevede ele alınmıştır. Evrimsel süreçten beri, anksiyete ve endişe hayatta kalabilmek için kıymetli faktörlerdendir. Bracha ve arkadaşları, TSSB de dahil anksiyete alttürleri için ayrıntılı ve spesifik evrimsel kökenler sundu. Evrimsel teoride canlılarda görülen hayatta kalma davranışlarının merkezi pozisyonda olması, bu fonksiyonu etkileyecekler majör mutasyonlar ölümcül olma eğilimdeydi. Yani temel misyon bireyin kendini tehditlere karşı müdafaasıdır. DSM-IV kriterine nazaran, TSSB tekrar deneyimleme ve tehditlerin abartılı biçimde hatırlanmasını, unutulmamasını içermektedir. Yükseltici bellek içinse daha savunmacı bir ön şart gerekmektedir. Kaçınma davranışları, DSM-IV gruplamasında gerçek savunma, geri çekilme, uyuşma olguları reddedilse bile açıkça savunmaya yöneliktir. Misal formda, DSM-IV’te çok uyarılma saldırgan muhafazaya neden olan hipervijilans olgusunu temsil etmektedir. Ruh sıhhati alanında hipervijilans fizyolojik algı olarak yorumlanırken, zooloji alanında ise tehdit kaynakları için yapılan abartılmış gözden geçirme olarak tanımlar. Psikiyatristler memeliler üzerindeki bu durumu büyük ölçüde kolaylaştırarak savaş ya da kaç olarak açıklamıştır. Kurbanlarda bunlara ek olarak avcıları caydırmak ve baş karıştırmak için donma davranışı da gözlemlenmiştir. Tonik hareketsizlik olan bu donma barış, teslimiyet ve uzlaşmayı kapsayan tipler ortası bir savunma stratejisidir. Yatıştırma bir gerileme işlevine hizmet eder zira astlar yatıştırmayı kullanarak yarış gayretlerini askıya alır, fakat bu halde kaybetme maliyetlerini düşürürler.
Şempanzeler yapılan çalışmada baskının ve görünür bir hiyerarşinin olmasına karşın onu kabul edecek diğer kümenin olmaması ihtimaline rağmen astlar kaçış seçeneği tercih etmemiştir. Mağlup şempanzeler teselliyi agonistik ittifakın değeri (saldırganlık odaklı) nedeniyle kazananda arar. Erkek şempanzenin üremesi için küme hiyerarşisinde belirli bir rütbeye ulaşmalı ve astları ile ittifak kurmalıdır. Dış güçlere karşı birlik ve küme ahenginden ötürü çatışmanın yerine işbirliği ön plana çıkar.
Aynı durum insanlarda ise şöyle; kronik travmatize olmuş kişi için bağımsız aksiyon ağır cezalar ile sonuçlanan itaatsizliktir. Yatıştırma dehşet ve utanma duygusu ile bağlantılıdır. Kaygı savunmayı motive eder; utanç ise tehdit yok sinyali verir. Utanç, TSSB bağlamında yer alan rahatsız edici bir durumdur. Kendini küçümsemek için suçlayan tecavüz mağdurları ortasında utanç deneyimlenmektedir.
Nörofizyolojide toplumsal fonksiyonlarla ile bağlıdır. Birinci çalışmalar TSSB’nin toplumsal yönelimli olduğunu gösterirken şu anda eşi görülmemiş bir nörobiyoloji dalgalanması ile irtibatlı olduğu görülmüştür. Paul MacLean tarafından geliştirilen limbik sistem kavramına, savunmanın sosyofizyolojisi’nin ve TSSB’nin anlaşılmasına yardımcı olması açısından üçlü beyin modelinin geliştirmiştir. TSSB’nin kimi özellkleri ilkel bir yapıya sahiptir ve isteksiz gerçekleşir. Örneğin, ürkme eski beyin yapıları tarafından aktive edilene bir reflekstir. TSSB’nin genetik yatkınlığını açıklayan araştırmalarda yapılmıştır. En ilkel haliyke yetıştırma kimilerinde görüldüğü üzere ya daima ya hiç cevabıdır. Özetle, TSSB’nin bağlamı genel bir araştırma gerektirir. TSSB’ye neden olan çeşitli açıklamalar getirilmiştir.