DEHB tanısı nasıl konulur?
Dikkatinin dağınık olması, dikkatini sürdürmekte zorluk, çok hareketli olma, kıpır kıpır olma, çok konuşma, sabırsız olma ve bu belirtiler deneniyle okul, aile ve arkadaş münasebetlerinde sorun yaşama olarak tanımlanan DEHB norogelişimsel bir bozukluktur. Bu bozukluğun bir çocukta bulunup bulunmadığının anlaşılması için çocuk ve aile ile psikiyatrik kıymetlendirme yapılır. Gerekirse okul ortamında belirtilerin varlığı ye da sorun oluşturup oluşturmadığı ile ilgili bilgi alınılır. Bu bilgiler alınırken birtakım DEHB belirtilerini sorgulayan ölçekler kullanılır. DEHB tanısı yapılan bu klinik kıymetlendirme ile konulur. Sıklıkla medyada ya da toplumsal internet ortamlarında yazılan testlerle teşhis konduğu bilgisi gerçeği yansıtmaz. Yani aile ve çocukla yapılan psikiyatrik kıymetlendirme ile teşhis konur. Bu görüşmede detaylı belirtilerle ilgili bilgi alınır bunların çocuğun hayatına tesiri araştırılır.
DEHB teşhisinin konmasında kullanılan laboratuvar ve görüntüleme prosedürleri kullanılmaz. Tekrar DEHB ile ilgili ek psikiyatrik sorun olmadıktan sonra zekâ testleri teşhis için kullanılmaz. Ek problemler olduğunda ayırıcı teşhis gerektiğinde zekâ ve dikkat testleri tanıya yardımcı olmak için istenebilir. Bilhassa çocuk psikiyatristi olmayanlar tarafından uygulanan, DEHB tanısı koymak için yalnızca dikkat testleri uygulamak gerçek değildir. Klinik kıymetlendirme yapılmadan teşhis konulamaz. Tıpkı biçimde gerçek bir formda tanısı konmayan durumlarla ilgili tedavi uygulamaları hakikat değildir. Bu bağlamda aileler çocuklarında DEHB olduğundan kaygı ediyorlarsa çocuk psikiyatristlerine başvurmaları hem yanlış yaklaşımların, hem de tedavideki gecikmelerin önünü kesecektir.
Başvuru ve teşhis sonrası neler yapılır? Hastalar ve aileler tedaviden ne derece yarar görür?
DEHB tanısı ve tedavisi belirli olan bir bozukluktur. Teşhis konduktan sonra tedavi başlanır. Bu çocuklar vaktinde tedavi almadıklarında üstte da söylediğim üzere okul muvaffakiyetinde sorun yaşamaya başlarlar. Başlangıçta hareketli olan yerinde oturamayan, dikkati dağınık, ders muvaffakiyetinde sorun yaşan çocuğun gitgide akademik hünerlerle ilgili sorunu artar. Vakitle hareketlilik kimi çocuklarda azalsa da okul muvaffakiyetindeki probleme, okula karşı isteksizlik, kendine inanç sıkıntıları bazen de depresif yakınmalarla birlikte davranış sıkıntıları eşlik eder. Bu çocuklar hem okulda etiketlenirler hem de kendi kapasitelerinin altında bir okul performansı gösterirler. Bazen okuldan istenmeyen, atılan çocuklar olabilirler. Bu noktaya gelen hadiselerde süratle tedavi başlanmalı ve çocuğun okula ahengi, başarısı için takviye sağlanmalıdır. Erken gelen olgularda tedavi başlandığında okul başarısı, ahengi ve bağlantıları ile ilgili üstte anlatılan meseleler ortaya çıkmadan müdahale edilmiş olunur. Tedavi başlandığında çocukların çok büyük kısmında düzelme ortaya çıkar. Çok az bir kümede belirtiler azalmakla birlikte devam ettiğinde ise ek tedavi seçenekleri ile bunların da düzelmesi sağlanmaya çalışılır.
DEHB olan çocuklar mesela dikkati dağınıklığı nedeniyle okul muvaffakiyetinde sorun yaşayanlarda tedaviden sonra dikkati düzelir dolayısı ile de okul muvaffakiyetleri da düzelir. Yeniden DEHB belirtileri nedeniyle okul, arkadaş ve aile bağlantılarında davranış sorunu yaşayanlarda bu sıkıntılar da düzelir ve daha uyumlu olan, münasebet sorunu azalan ya da yaşamayan çocuklar olurlar. Bilhassa ergenlik devrinde okul meseleleri çok artmış, okuldan atılmak istenen çocuklarda tedavi ve takviyeyle evvel okula devamları sağlanmaya çalışılır sonra da okul muvaffakiyetleri daha uygun hale gelir. Benim meslek hayatımda da okuldan atılan okula dönmesini sağladığım ve eğitim hayatını devam ettirebilen çok hastam olmuştur. Yeniden DEHB nedeniyle okul hünerleri, ilgileri düzelen çok hastam olmuştur. Bu belirtiler deneniyle okulda arkadaşlarını döven yaralayan çocuklar bu davranış problemlerini bırakmışlar ve daha uyumlu çocuklar olmuşlardır. Tekrar bu nedenle depresif belirtilen gösteren DEHB tedavisi ile okulla ve bağları ile ilgili sorunun düzelmesi ile depresif belirtileri de düzelen hastalarım olmuştur.
Aileler çocuklarının DEHB nedeniyle günlük ömürde olan zahmetleri karşısında, konuşarak uyararak ve ya ceza vererek bu belirtilerin düzelmediğini görür ve kendilerini çaresiz hissederler. Çocuklarında ortaya çıkan belirtilerin, çocuğun yapısal özelliğinden, DEHB’dan kaynaklandığını ve bu durumun tedaviyle düzelebileceğini öğrendiklerinde rahatlarlar. Çocuklarının özelliklerini, nedenleri ile birlikte kavradıklarında çocuklarına daha hakikat yaklaşımlar ve tahlil teklifleri geliştirirler.
Tedavide ilaç kullanımı gerekli midir?
DEHB’ğun en değerli nedeni anne babadan genetik geidrar ve çevresel faktörlerin tesiridir. Bu bozuklukta beyinde dikkat, dürtüsellik ve hareketlilikle ilgili alanların yapısal ve fonksiyonel farklılığı ortaya konmuştur. Dolayısı ile DEHB’ğu nörobiyolojik bir bozukluktur. Tedavide kullandığımız ilaçlar bu dikkatimizi hareketliliğimiz dürtüselliğimizi düzenleyen sistemlerdeki bu farklılıkları yine düzenleyerek olağan haline getirmeye yöneliktir. Bu nedenle tedavide ilaç kullanıyoruz ve hakikaten de bu ilaçlar ortaya çıkan çok hareketlilik, dikkat ve dürtüsellikle ilgili belirtileri düzeltiyor.
ABD’de bu tıp çocuklar için özel kamplar mevcut Türkiye’de ne çeşit çalışmalar yapılıyor?
Türkiyede benim DEHB ile ilgili özel kamplarlar var mı bilmiyorum Ben başvuran hastalarda anne baba ve çocukla görüşerek çocuğun ilgi alanına nazaran, keyif alabileceği birtakım spor, aktiflik üzere faaliyetlerine yönlendirebiliyorum. Spor ya da etkinlikler çok hareketli çocuğun gücünü atabileceği alanlar üzere bakılsa da birebir vakitte toplumsal küme içinde olması, bu toplumsal kümenin kurallarını öğrenmesi, kendini denetleyebilmesi, sorumluluk alması, toplumsal hünerlerini geliştirmesi, kendine güvenmesi, olumlu geri bildirim alması, kabul görmesi açısından çok değerlidir. Çok hareketli, küme içinde ahenk zahmetleri yaşayan çocuklar daha çok ferdî spor ya da etkinliklere yönlendirilmelidir. Lakin DEHB olan ve tedavi görmeyen çocuklar her şeyden çabuk sıkıldıklarından bu faaliyetlerden de çabuk sıkabilirler. O nedenle bilhassa tedavi görmeyen çocukların tedaviye başlaması bu aktiflere devam sağlama açısından da değerlidir.
Yaz tatili için, DEBH tanısı konulan çocukların ailelerine neler önerilebilir?
Aileler sıklıkla yaz tatilinde ilaçları kullanmamaya eğilimli olabiliyorlar. Bu yanlıştır. Doktorlar tedavi sırasında gerekli görürlerse yazın ilacı bırakabilir ve DEHB tablosuna bakmak isteyebilirler. Tabip önerisi dışında aileler ilaçlarını kesmemelidirler. Yeniden bu çocuklar DEHB belirtileri nedeniyle günlük ömürde ve ilgilerinde sorun yaşayan çocuklar. Yani meskende yemek yerken, oyun oynarken bir yere gidip vakit geçirirken sorun yaşıyorlar. Meğer yazın da bu çocukların aileleri ve yaşıtları ile âlâ ve meselesiz vakit geçirmesi, oyun oynası birtakım faaliyetleri sürdürebilmesi gerekiyor. Yeniden kaza riskleri yüksek olan çocuklardır. Düşme kırıklar bu çocuklarda daha sık görülebiliyor. Bu açıdan da riskli çocuklarda da tedavinin devamı kıymetli görünüyor. Tedavi ile birlikte hareketli enerjik olan çocuklara uygun tatil ya da aktiflik seçenekleri sunulmalı. Çocuğun onayı ve ilgisine nazaran yaz tatili ya da günlük programlar yapılabilir. Bundan üstte bahsedildi. Okul öncesi çocukların çabuk sıkıldıkları göz önüne alınmalı, oyunlar seçilirken onun dikkatini çekebilecek, yeni, farklı oyunlar seçilebilir. Küme oyunlarında da çabuk sıkılıp, kurallara uymayıp sorun çıkardıklarında yaşıtları ile oynarken büyüklerin nezaretine gereksinim duyabilirler.
İlaç almamak konusunda ısrarcı ailelere neler önerilir?
Bazen hakikaten ilaç başlanması gerektiği söylendiğinde aileler şaşırıyor ve başlamak istemeyebiliyor. Zira onlara nazaran organik nedeni olmayan çok hareketli çocuğa ilaç başlamak bekledikleri, akıllarına getirdikleri bir şey değil. Bu sorunu çözmenin en değerli yolu ailelerin başlarından geçen tüm soruları ve telaşları tabipleri ile konuşmalarıdır. Çocuk psikiyatrisi görüşmelerinin en kıymetli ayağı bizim “psikoeğitim” dediğimiz hastalıkla ilgili aileleri bilgilendirdiğimiz kısımdır. Tabipler çocuğun durumu, tanısı, tedavi seçenekleri, tedavi olmasa ne üzere şeylerle karşılanacakları, tedavi olursa hastalığın gidişatının ne olacağı konusunda hastalarını bilgilendirirler. Bu bilgilendireme âlâ yapıldığında ailelerin birçoklarının telaşları ortadan kalkar ve tedaviye başlama konusunda rahat bir formda karar verirler. Bilgileri hakikat alan, anlayan aileler ilaç başlamama konusunda hala ısrarcı olurlarsa tabiple bir arada bir mühlet ilaçsız izlenmesi ve bu orta da ailenin yaklaşımı, çocuğun gidişatı denetim edilir. Lakin birtakım aileler ilaçsız tedavi seçeneklerini internette araştırıp ya da kulaktan dolma tekliflerle diğer uygun olan tedavi yollarına başvurabilirler. Bu seçenekler vakit kaybıdır. Çocuğun ve ailenin sorunun büyüdüğü vakit tekrar bize başvurmaları ile sonuçlanır. Bu ortada da çocuğun pek çok kaybı olur, ek meseleler ortaya çıkar.
Kullanılan ilaçların bağımlılık yapan tesiri var mıdır?
Tedavide Türkiye’de kullandığımız iki küme ilaç var. Bunlardan biri kırmızı reçeteli oburu kırmızı reçeteli değil. Yani elimizde kırmızı reçeteli satılmayan ilaçlar da var. Bunlardan kırmızı reçete ile satılan metilfenidat isimli ilaçtır. Bu ilaç hekim denetimi dışında kullanıldığında başka bağımlılık hususları üzere bağımlılık yapma potansiyeli olan bir ilaçtır. Fakat DEHB olan hastalarda doktor denetiminde kullanıldığında, doktorun önerdiği halde kullanıldığında bağımlılık yapmaz. Tam aksine DEHB ve davranım bozukluğu olan çocukların tedavi görmeyen kümesinin öteki hususlara bağımlı olma riski vardır. Lakin bu küme metilfenidatla tedavi edildiğinde ileride unsur bağımlılığı olma riskini çok değerli ölçüde düşürmüştür. Aslında bu bilgiyi göz önüne alındığımızda, DEHB tedavisinin çocukları unsur bağımlılığından koruduğunu söyleyebiliriz. Öteki ilaç ise atomoksetin. Her iki ilaç kümesinin aktifliği misal. Her iki ilacın da tedavi aktifliği çok yüksektir. Yani bu, her iki ilaçtan birini başladığımızda bu çocukların büyük bir kısmı düzeliyor demek.
Bu ilaçların yan tesirleri nelerdir?
Yukarıda bahsedilen her iki ilaç da beyinde bulunan DEHB’ğu belirtilerine neden olan kimyasal hususların ölçüsünü düzenlerler. Bu unsurların, DEHB olan çocuklarda dikkat, hareketlilik, dürtüselllik ile ilgili davranışları düzenleyen beyin bölgelerinin olağan fonksiyon görmesi için (bu belirtilerin olağan düzeyde olabilmesi için) düzenlenmesi gerekiyor. DEHB’ğunda kullanılan metilfenidat ve atomoksetin tıpta kullanılan pek çok ilaca nazaran hayli inançlı ve yan tesirleri azdır. Metilfenidat kısa (günde iki üç doz alınır) ve uzun tesirli (günde tek doz sabah alınır) formları olan bir ilaçtır. Metilfenidatın en sık yan tesirleri baş ağrısı, karın ağrısı, iştahsızlık, kilo kaybı, uykusuzluktur. Daha az olarak çarpıntı, içe çekilme, sonluluk, tikler, hareketlilikte artma halinde yan tesirler ortaya çıkabilir. Atomoksetinin günde tek doz alınır. Yirmi dört saat tesirlidir. Atomoksetinin en sık görülen yan tesirleri ise, bulantı, karın ağrısı, ağız kuruluğu, sonluluk, halsizlik, yorgunluk, iştahsızlık halindeki yan tesirlerdir. Her iki ilacın kullanımı sırasında görülen yan tesirler sıklıkla bir iki hafta içinde azalır. İnatçı olan ve şiddetli olup çocuğun günlük ömrünü bozan yan tesirlerde doz azaltılır. Aileler yan tesirler ortaya çıktığında hekimlerine bilgi vermelidir. Hekimler ortaya çıkan yan tesirleri azaltmak konusunda gerekli tedbirleri alacaklardır.
