“Dissosiyatif bozukluklar psikiyatrik bozukluklar ortasında en evvelden beri bilinenlerden olmasına karşın tarihî akış içerisinde periyot devir ihmale uğramış ve öbür bozuklukların epifenomeni üzere değerlendirilmiştir (Şar, 1998).”
Dissosiyasyon ve Dissosiyatif Bozukluk
Dissosiyasyon olağanda bütünlük içerisinde olan şuur, bellek, kimlik, his, algı, vücut temsili, motor denetim ve davranışta ayrışma ve/ya da süreksizlik olmasıdır (Şar, 2018). Dissosiyasyon tarihî perspektifte birinci vakitlerde olağan olarak travmatik yaşantının üstesinden gelme uğraşı olarak kullanılırken, vakitle patolojik bir sürece dönüşebilmektedir; bu bahisteki en eski kayıtlar çoğul kişilikle ilgili olarak 17. yy’da Paracelsus’a kadar uzanır; lakin birçok muharrir dissosiyasyon tarihini P. Janet ile başlatır (Şarlak ve Öztürk, 2018). Janet “desagregation mentale” terimi kullanarak dissosiyasyon kavramını geliştirmiştir, Dissosiyasyon tarih boyunca histeri ve nevroza yatkınlık ile bir arada anılmış;1980’li yıllarda Bliss, Spiegel, Fink, Steingard ve Frankel üzere müellifler, dissosiyatif belirtilere sahip histerik hastaların tıpkı vakitte hipnoza yatkınlıklarının da yüksek olduğunu bildirmişlerdir (Şarlak ve Öztürk, 2018).
O periyotta dissosiyasyonun histerik belirtilerdeki rolü ön plandayken, çağdaş görüşte bu ehemmiyet gitgide azalmıştır. Histerinin somatik ve zihinsel bileşenleri başka ayrı ele alınmaya başlanmış ve sınıflamalarda dissosiyatif bozukluklar, konversiyon, somatizasyon üzere kavramlar birbirinden net bir halde ayrılmaya başlamıştır. Fenomenolojik tartışmaların en çok yürütüldüğü tıp branşının psikiyatri alanı olduğunu kabul edersek, bu alanındaki kuşkusuz en büyük kavramsal karmaşayı dissosiyasyon ve bağlantılı bozukluklar barındırmaktadır (Balcıoğlu ve Balcıoğlu, 2018). Dissosiyatif bozukluklar psikiyatrik bozukluklar ortasında en evvelce beri bilinenlerden olmasına karşın tarihî akış içerisinde devir periyot ihmale uğramış ve diğer bozuklukların epifenomeni üzere değerlendirilmiştir (Şar, 1998).
Kriton Dinçmen (1991) tarafından dissosiyasyon kavramı, “Dissosiyasyon Halleri kavramı ile bireyde tehlike ve ağır gerilim karşısında oluşan ruhsal kaçış olarak açıklanmıştır. Burada, birey ağır ve dayanılmaz dert karşısında, bireyin tümünün, bütünlüğünün yıkımını ve büsbütün parçalanmasını önleyebilmesi ve varlığını koruyabilmesi gayesiyle, kendi bütünlüğünden bir parçayı koparıp ayırmak suretiyle, hastalık yaratan ve hasta olan kısmını şuurdan uzaklaştırmak zorunda kalır. Yani, tam bir yıkım ile karşı karşıya kalan ego, tümünün korunması emeliyle, kendi tertibini ve entegrasyonunu parçalama ve feda etme üzere çok ağır bir ödün vermek zorunda kalır.
Dissosiyasyon’da şuurun bir kısmının genel ruhsal bütünlükten ayrılıp uzaklaştırılması; ya da, ağır olaylarda olduğu üzere, şuurun büyük bir kısmının bütünlükten ayrılması ve kişiliğin tüm denetim ve yönetiminin bir mühlet için ayrılmış, uzaklaştırılmış “hasta” kısım tarafından ele alınması kelam bahsidir. Dissosiyasyon hallerinde ve dissosiyasyon müddetince tam bir şuur kaybının kelam konusu olup, yapılan tüm hareketlerin ve girişilen tüm aksiyonların büsbütün şuurun denetiminden uzak ve lakin “hasta” ego ‘nun gereksinmeleri ve istekleri tarafında işlemekte olduğunu vurgulamak isteriz. Tıbbın en farklı konulanın oluşturan dissosiyasyon halleri, klinik açıdan, uyurgezerlik(somnanbulism), yabancılaşma( depersonalizasyon), çift kişilik, bayılma, kaçış, amnezi biçiminde kendilerini gösterirler.” biçiminde tanımlanmıştır (Dinçmen, 1991).
Öztürk (2017), dissosiyasyonu hem ferdî hem de toplumsal boyutlara sahip olan ve bireyin çok eksenli semptomlar göstermesine yol açan ruhsal reaksiyon ve süreçler olarak belirtmektedir (Öztürk, 2017). Öztürk’ün tarifi ile Dissosiyatif Bozukluklar, çocukluk çağı ruhsal travmalarının tesiriyle oluşan, intihar teşebbüsleri, kendine ziyan verici davranışlar, amnezi, şuurda kesintiler, konsantrasyon zahmeti, duygudurumda dalgalanmalar, reviktimizasyon, öfke denetim sorunları, kimlikte belirsizlik hisleri, anguaz, depresyon ve sorunlu yakın alaka dinamikleriyle tabir edilebilen bir psikopatoloji olarak tanımlanmaktadır (Öztürk, 2017; Özden, 2018).
Dissosiyatif bozukluklar tüm psikiyatrik bozukluklar içerisinde oluş nedenleri içerisinde çevresel etkenler ile en fazla bağlantısı olanıdır; Örneğin, dissosiyatif bozukluklar psikiyatride en yüksek oranda çocukluk çağı ruhsal travmaları (örn. istismar ve ihmal) bildirilen teşhis kümesidir (Şar, 2018). Dissosiyatif belirtiler; borderline kişilik bozukluğu, konversiyon bozukluğu, obsesif kompulsif bozukluk (OKB), unsur kullanımı, post travmatik gerilim bozukluğu (PTSB), şizofreni üzere bir çok psikiyatrik hastalıklarla birlikte görülse de son devirde yapılan ve sayısı süratle artan çalışmalarla kronik ağrı ile birlikte görülebileceği de gösterilmiştir (Şar ve Öztürk, 2005). Bu odakta ülkemizde yapılan bir çalışmada, migren ile dissosiyatif bozukluk belirtileri ortasında bağ bildirilmiş, kronik migrenli hastalarda dissosiyatif belirtilerin denetim kümesine nazaran manalı derecede arttığı bulunmuştur (Ulusoy ve ark. 2015)
Türkiye’de dissosiyatif bozukluk üzerine birinci sistematik çalışma ve yayınlar İstanbul Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda 1993 yılında başlamıştır, Şar ve Öztürk ülkemizde dissosiyatif bozukluklar odağında bilimsel bilgi hazinemizin oluşmasında uğraş göstermiş öncü şahıslar olmuştur, Türkiye’de Sivas vilayetindeki yapılan çalışmada, 648 iştirakçiden oluşan bir bayan örneği üzerinde yapılandırılmış bir tanısal görüşme gerçekleştirilmiştir. Disso- siyatif bozuklukların genel prevalansı %18.3 olarak bildirilmiştir (Şar ve Öztürk, 2016; Şarlak ve Öztürk, 2018).
Öznesi insan olan bir kavramın insanlığı ne seviyede tesiri altına aldığı değerli bir ayrıntıdır, Dissosiyatif Bozukluklar’ın genel toplumdaki sıklığı her iki cinsiyette %11.2 ve bayanlarda %18.3 olarak bildirilmektedir. Bu bireylerin bir kısmı psikiyatrik yardım almamakta, bir kısmı ise belirtilerin yalnızca bir alt kümesinin dikkate alınması sonucu psikiyatri ile temas kurduklarında öteki teşhisler altında (konversiyon bozukluğu hudutta kişilik bozukluğu ve depresyon gibi) bedellendirilmektedir (Şarlak ve Öztürk, 2018).
Kaynaklar
Akcan G, Öztürk E (2018) Dissosiyatif Temel Belirtiler ve Temel Psikoterapötik Yaklaşımlar. Öztürk E, editör. Ruhsal Travma ve Dissosiyasyon. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2018. p.20-30.
Amerikan Psikiyatri Birliği(APA) (2013), Mental bozuklukların tanısal ve sayımsal el kitabı, dördüncü baskı (DSM-V) Washington DC, 2013’ten çeviren Köroglu E, Tabipler Yayın Birligi, Ankara, 2014.
Balcıoğlu Y H, Balcıoğlu İ (2018) Dissosiyatif Bozuklukların Tarifi ve Teşhis Ölçütleri. Öztürk E, editör. Ruhsal Travma ve Dissosiyasyon. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2018. p.8-13.
Biçer, Ü, Tırtıl L, Kurtaş Ö, Aker, T(2009) İsimli Psikiyatri, Klinik Gelişim Mecmuası, 2009: 20-22
Dinçmen, K (1991) Psikiyatri, Cep Üniversitesi, İrtibat Yayınları, İstanbul.
Özden, M Ş (2018) Travma ve Dissosiyatif Bozukluklar Genel Bir Bakış Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Mecmuası ISSN: 2602‐3520 E‐ISSN: 2547‐9865 Cilt: 3, Sayı: 3,s.71‐7
Öztürk, E (2017) Travma ve Dissosiyasyon: Dissosiyatif Kimlik Bozukluğunun Psikoterapisi ve Aile Dinamikleri. Nobel Tıp Kitabevi, İstanbul.
Öztürk E, Şar V(2016) The trauma-self and its resistances in psychotherapy. Journal of Psychology and Clinical Psychiatry 2016;6:6.
Öztürk E (2018) Travma Merkezli Alyans Model Terapi: Dissosiyatif Kimlik Bozukluğunun Psiko- terapisi. Öztürk E, editör. Ruhsal Travma ve Dissosiyasyon. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2018. p.31-8.
Öztürk,E, Derin, G , Ateş, A (2019) İsimli Psikiyatri ve Dissosiyatif Bozukluklar. 2. Türk İsimli Bilimler Kongresi ve 10. İsimli Tıp Çalıştayı 11 Nisan,2019, At Kaş/Antalya
Ulusoy, E K, Ayar, E, Bayındırlı, D, Taraf, M İ (2015) Kronik Migrenli Bayan Hastalarda Dissosiyatif Belirtiler Prevelansı ve Depresyon-Anksiyete ile Alakası, Selçuk Tıp Derg 2015;31(2): 65-68
Soysal, H (2012) İsimli Psikiyatri, Özgür Yayınları, İstanbul
Şar, V (1998) Dissosiyatif Kimlik Bozukluğu: Teşhis ve Nozolojik Problemler, Klinik Psikiyatri 1998;1:13-21
Şar, V (2018) Dissosiyatif Bozukluklar. Karamustafalıoğlu K.O., editör. Temel ve Klinik Psikiyatri. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri
Şar V, Öztürk E (2005) What is trauma and dissociation? J Trauma Pract 2005;7-20.
Sar V, Alioğlu F, Akyuz G (2017) Depersonalization and derealization in self-report and clinical interview: the spectrum of borderline personality disorder, dissociative disorders, and healthy controls. Journal of Trauma & Dissociation 2017;18(4):490-506.
Şarlak D, Öztürk E (2108) Dissosiyatif Bozuklukların Epidemiyolojisi. Öztürk E, editör. Ruhsal Travma ve Dissosiyasyon. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2018. p.14-9.