Gün içinde o kadar fazla düşünüyoruz ki bazen bunların farkında olamıyoruz bile. Pekala, kanılarımız her vakit kusursuz mıdır? Her sağlıklı insan üzere bazen olayları gerçekte olduğundan farklı algılayabiliriz. Bilhassa, düşünceli olduğumuz anlarda aklımıza ansızın gelen, birinci anda mantıklı görünen lakin peşinden olumsuz hisleri ve bedensel yansıları sürükleyen hayatımıza dair birçok varsayım yapmışızdır hatta yapmaya devam ediyoruzdur.
Peki, bu durum sağlıklı insanlarda da görülüyorsa bunda ne üzere bir sorun var? Aslında sorun bu fikir kusurlarının sayısının, sıklığının ve şiddetinin artıp bireyin hayatının birçok alanında (aile, iş, okul, arkadaş…) fonksiyonelliğinin bozulmasına neden olmakla başlıyor. Hayatı deneyimlerken edindiğimiz sabitleşen inançlarımız ve şemalarımız bu niyet kusurlarının temelini, bu niyet kusurları da ruhsal bozuklukların çekirdeğini oluşturuyor.
Hadi birinci adım olarak sonraki postlarda tek tek niyet yanlışlarının neler olduklarını ve kendilerini hangi formlarda gösterdiklerini keşfedelim.
Bakalım sizler hangilerine sahipsiniz?
AŞIRI GENELLEME
Öncelikle, fikir kusurlarımızdan birincisi olan çok genellemenin tarifi ve birkaç örneğini sizinle paylaşmak istiyorum.
Aşırı genelleme için kısaca kişinin bir yahut birkaç olaya bağlı olarak tüm durumları kapsayan sonuçlar çıkarması diyebiliriz. Mesela, sevgilisinden ayrılan birisinin “benimle hiç kimse ilgilenmeyecek ve sevmeyecek” sonucuna varması; seni bu hususta haksız buluyorum denilen kişinin “kimse beni desteklemiyor” diye düşünmesi örneklerden birkaçıdır.
Benzer bir biçimde Dr. David Burns’a nazaran çok genelleme “Tek bir olumsuzluğu hiç bitmeyecek bir başarısızlıkmış üzere görmek” olarak tanımlanıyor. Hatta yaşanılan tek bir olay o duruma dair genel bir kural oluşturulmasına neden oluyor. Düşünsenize yanınızda daima ültimatom veren bir yargıç taşımak ve karşımızdaki duruma ya da bireye hatta kendimize dair başımızda daima bir sınıfın var olması işleri ne kadar zorlaştırıyor.
Hayat olumlu ya da olumsuz birçok tecrübesi içeren engebeli bir yol. Biz beşerler denetimin her daim elimizde olmasını istesekte gerçek şu ki her şeyi denetim edemeyiz. Bu sebeple, denetimi kaybettiğimizde ne yapmaktan fazla ne yapmamamıza dikkat çekmek istiyorum. Yaşadığımız olumsuz tecrübeyi hayatın genel geçer kuralı üzere kendimize ve etrafımıza yansıtmayacağız. Zira tekrar Dr. Burns’un da dediği üzere “Gerçeklerle çok genelleme olmaksızın bir yüzleşme, süreksiz olarak hayal kırıklığı yaratsa da, önemli bir rahatsızlığa yol açmaz”.
Genellemelerden ne vakit kurtulursak işte o vakit daha özgür bir ruha sahip olacağız.✨
YA DAİMA YA HİÇ (KUTUPLAŞTIRMA)
Kendimizi, durumları ve bireyleri ya en düzgün ya da en makus istikametleri ile değerlendirip orta seçenekleri hesaba katmama kusurudur. Siyah beyaz düşünme ya da kutuplaştırma ismiyle da bilinen bu cins niyetler gerçek ve yanlış ortasında pek çok derece bulunabileceğini unutup bir şeyi ya gerçek ya da yanlış halinde yorumlamamıza neden olurlar. Yanlışı sıfır doğruyu yüz olarak değerlendirdiğimizde hayatın birçoklarının ortadaki doksan dokuz gri basamakta geçtiğini vakit zaman gözden kaçırabiliriz.
Hayatımızın birçoklarının bu doksan dokuz gri basamakta geçtiğini düşününce yüz ve sıfır beklentisinin bizlerde yaşatacağı hayal kırıklığını öngörmemek elde değildir. Elbette başına geçtiğimiz bir işi en düzgün halde tamamlamayı istemek çok olağan bir dilektir. Ama hayat düzgün ya da berbata giden yol birçok parametre içerir ve bizlerin her parametreyi hesaplaması mümkün değildir. Zira hayat hava durumu üzere denetim etmeye gücümüzün yetmediği birçok durum içermektedir. Ya daima ya hiç stilindeki niyet yanılgılarının bireyin fonksiyonelliğini etkileyecek derecede olduklarını gözlemlemeye başladığımda daha çok bu şahısların mükemmeliyetçi kişilik özelliklerine sahip olduklarını görürüm. Planlara sıkı sıkıya bağlı olan, spontanlıktan hoşlanmayan, rutinlerinin dışına çıkmakta zorluk yaşayan, değişime karşı direnç gösteren, bir şey olacaksa tam olsun olmayacaksa hiç olmasın diyen bireylerden misiniz?
Sizce de hayatın yüz ünitelik cetvel üzerinde yalnızca sıfır ve yüz noktasında var olması çok sıkıntı ve sınırlayıcı değil mi?
Oysaki sağlıklı yetişkinin özelliklerine sahip olan spontane kararlar alabilen bunları uygulayabilen, şartlara ahenk sağlayan, başka doksan dokuz basamağı da deneyimleyebilen, denediği ve ders çıkardığı için gelişebilen, beklentisinden berbat sonuçlanan bir durumun sonucunu kendi kişiliğine edilmiş bir hakaret olarak algılamayan, o durumun sonucunu etkileyen başka parametreleri fark edebilen bir kişinin hayatı tüm bunları okurken daha da kolaylaşmadı mı?✨
HATALI FALCILIK YAPMA (GELECEĞİ OKUMA)
Sizde bazen kendinizi gelecekte olacak olan olayların makûs olacağına ait varsayımlar yapıp, bu kestirimlerin gerçekleşmiş olgular olduğunu düşünürken, hasebiyle da ümitsizlik ve çaresizliğe sürüklenirken buluyor musunuz?
Gelecek hakkındaki olumsuz varsayımımız, yapabileceğimiz, elimizde olan, denetimimizdeki durumlarda da pasif bir halde kalmamıza neden olmaktadır.
Hâlbuki falcılık üzere fikir kusurları yapmadığımız durumlarda, geleceğe dair daha ölçülü bakabiliriz. Ya da gelecekte gerçekleşmesini isteğimiz durumların değişmesi için yapabileceklerimize odaklanıp geleceği inşa etmede kendi üstümüze düşen kısımları yerine getirebiliriz. ????
Düşünce Örnekleri:
İşler asla düzelmeyecek.
Hiçbir vakit başarılı bir öğrenci olamayacağım.
Arkadaşlığımız asla o eski ve hoş haline dönmeyecek.
Onunla konuşmam bir işe yaramayacak.
OLUMSUZLUKLARI BÜYÜTMEK (OLUMSUZ SÜZGEÇ)
Bu fikir küsurunda yalnızca olumsuz detaylara odaklanılıp gerçeğin tümü olumsuzlaştırılır. Olumsuz rastgele bir olay olduğunda geçmişteki tüm aksilikler da hatırlanır ve durum yalnızca aksiliklerden ibaretmiş üzere algılanır.✨
Örnek niyet akışları şu biçimde olabilir:
İmtihan berbat geçti. Geçen derste de hiçbir şey anlamamıştım zati. Daima yanılgı yapıyorum. Neden her şey makus gidiyor?
En yakın arkadaşım bugün diğer biriyle ilgilenip ben yokmuşum üzere davrandı. Aslında geçen haftada hızı bana karşı daima asıktı. Artık beni yanında istemiyor.
OLUMLUYU GEÇERSİZ KILMAK
Hayat yalnızca olumsuz olaylardan oluşmuyor. Olumlu olaylarında olduğunu görebiliyoruz. Ancak olumluyu geçersiz kılma niyet kusuru gerçekleşen olumlu olayları yok saymamıza yahut geçersiz kılmamıza neden olabiliyor.
Örneğin: İmtihan uygundu zira hoca kolay sormuş, baht yardım etmese hiçbir şey yapamazdım.
Beni sevdiklerini söylüyorlar lakin yalnızca kibarlıktan. Benden sıkıldıklarını biliyorum.
ME’Lİ MA’LI HALİNDE DÜŞÜNMEK
Zaman vakit kendimiz, hayatımız ve etrafımızdaki şahıslar için belli kurallar belirler, daha sonra bu kuralları kendi kendimize koyduğumuzu unutup onları gerçek olgular üzere değerlendirmeye başlarız. Sizinde kendinizin ve oburlarının nasıl davranması gerektiği konusunda sabit fikirlerinizin olduğunu fark ettiğiniz vakitler oldu mu? Ve bu sabit fikirlerinizin gerçekleşmemesinin moral bozukluğuna yol açtığını fark ettiniz mi?
Niyet Örnekleri:
Her vakit güçlü (mutlu, keyifli) olmalıyım.
Hata yapmamalıyım.
İyi bir arkadaş oburunun ne istediğini o söylemeden anlamalıdır.
ETİKETLEMEK
Bu fikir küsurunda kişi insanların yahut durumların hiçbir vakit değişmeyeceği varsayımı ile bunlara daima ve genelleyici bir formda olumsuz atıflarda bulunur. Ek olarak, davranışa odaklanıp sorunun nereden çıktığını araştırmak yerine duruma bir isim koyup onu sorgulamaksızın rafa kaldırmayı tercih eder.
Düşünce Örnekleri:
Ben daima kaybederim.
O çok agresif biri.
Bu iş en başından bozuk, asla düzelmez.
KİŞİSELLEŞTİRMEK
Kişiselleştirme niyet yanılgısında, kişi durumdan sorumlu olmasa bile cürmü kendi üzerine alır. Olayın tek sorumlusu kendisiymiş üzere algılar.
Düşünce Örnekleri:
Çocuğu makus not alan bir annenin “ben makus anneyim, onun için bu oldu” sonucuna ulaşması
Toplantıya birisi gelmediğinde “ben varım diye gelmedi” diye düşünmesi
“Ne vakit şemsiyemi alsam yağmur yağmaz, ne vakit almasam yağmur yağar” sözleri örnek olarak verilebilir.✨
FELAKETLEŞTİRMEK
Felaketleştirme fikir yanılgısında, kişi karşılaştığı keder ya da problemlere, onları çözemediği takdirde dünyanın sonu gelecekmiş hissi ile yaklaşır. Yaşanılan sıkıntılar hayatın dehşetli olduğunun, çok makûs şeylerin, felaketlerin olacağının habercisi olurlar.
Niyet Örnekleri:
Onunla arkadaşlığım biterse dayanamam. Bu benim sonum olur.
Bu dehşetli bir yanılgı asla düzeltemem. Okul hayatımın sonu olacak…
Umarım felaketleştirdiğiniz niyetlerinizi farkedebildiğiniz ve kendinize daha ölçülü yaklaştığınız hoş bir hafta sizi bekliyordur. ????????
DUYGUSAL MANTIK YÜRÜTME
Duygusal mantık yürütme niyet yanlışında, kişi yaşadığı olumsuz durumlardan yola çıkarak bilakis deliller olmasına karşın bunları yok sayar ve yalnızca o denli hissettiği için (inandığı için) durumun olumsuz olduğuna karar verir. Öteki bir deyişle, somut şartları hesaba katmadan gerçeği hisleriyle kıymetlendirir. “Aslında işler düzgüne gidiyor lakin o denli hissediyorum ki ben başarısız biriyim” tabiri buna örnektir. ✨
ZİHİN OKUMA
Karşıdaki kişinin zihnini okuma fikir yanlışında, kişi elinde ispat olmaksızın karşısındaki kişinin ne düşündüğünü bildiğini varsayar ve bunun gerçek olup olmadığını araştırmadan olumsuz sonuçlar çıkarabilir.
Niyet Örnekleri:
Sormaya gerek yok, ne söyleyeceğini biliyorum.
O benim ne hissettiğimi asla bilemez.
Gelmediğine nazaran beni beğenmedi.
Aramadı beni zira benim kıymetli olmadığımı düşünüyor