Bu araştırmada derdin birinci varoluşuna dair inanışlardan yola çıkılarak, tasanın psikolojideki yeri, şahısların bu telaş kavramını nasıl deneyimledikleri ve asıl kaynaklarının ne olduğu ve en nihayetinden kabul edebilebilen tasa kavramına dair mevzulara değinilecektir. Telaşın çıkış anlarına bakarken ruhsal açıdan birçok yaklaşımın tariflerine değinirken varoluşuna bakarken bilhassa ideoloji ve varoluşçu fikirler de göz önünde bulundurularak açıklanmaya çalışılacaktır. Sonucunda varmak istediğimiz nokta aslında derdin var olduğu bu hayatta kaygını deneyimleme halimiz nedir bunu kabul edebildiğimiz anda yaşadığımız his hala telaş iken bize hissettirdiği rahatsızlığın nasıl ortadan kaldığı üzerine daha fazla araştırmalar yapılmasına teşvik sağlamak.
Kaygı
Kaygı ile ilgili bir araştırma yapmaya karar verdiysek şayet insanı merkeze alan birinci filozoflara kadar gitmemiz gerekir. Sokratesten başlayan insanı anlamaya çalışma isteği, devirler uzunluğu farklı kültürler farklı tarihlerde devam etmiştir. Tasayı yüzyıllar boyunca filozofların, düşünürlerin paikologların üzerine konuştuğu, tartışmaların, araştırmaların konusu olmuştur. Freud ile başlayan insan psikolojisinin yarattığı psikoz ve nevrozların, biliş açısından açıklanmaya çalışması aslında ideoloji tarihi boyunca konuşulan bahislerden çok uzak değildir. Dindar varoluşçu filozoflardan Soren Kierkegaar, Tasa Kavramı kitabında yasak kavramı ile bilişte birinci defa telaşın ortaya çıktığına değinir. Korkunun var oluşu aslında insanlığın benliğinin oluşması seçme hakkının ortaya çıktığın anda doğduğunda kelam etmiştir. Seçme hakkının olduğunu bilen her insan sonuçlarının da ona ilişkin olduğu ile yüzleşir ve bu yüzleşme anın yarattığı histir korku. Dert yalnızca yargılamanın aktif olarak vaaz edildiği anda galip gelir. (kierkegaard, 1944, s.60). Burada insan seçim yapmadan arafta uzun bir mühlet salınabilir varlığını orada sürdüre bir hal alabilir. Işte psikoloji bilimi devreye burada girer ve insanın o ruhsal savaşında hissettikleri ve ileri geri adım atamama hali üzerine insanın niyetleri, davranışları ve hisleri üzerine çalışır. Telaş baş dönmesiyle karıştırılabilir. Aşağıya cehennemin ağzını açmış çukuruna bakan herkesin başı döner. (Kierkegaar, 1944, s.68). Bu baş dönmesi hissi tahminen de bunaltı telaş, anksiyete üzere hisleri ortaya çıkarır. Seçim yapabilmek de bizi öbür canlılardan ayıran şey der Kierkegaar, korkuyu hiçbir vakit deneyim etmemiş insanalar için şu söylenebilir: Adem de salt hayvan olduğu durumda telaş hiç hissetmemiştir. (Kierkegaard,1944, s.60). Burada anksiyetenin nevrotik/patolojik bir varoluş biçimi değil insanlık durumuna içkin bir yaşantı olarak kavramlaştırıldığını hatırda tutmamız gerekir. Bir bireyin özgürlük potansiyeli ne kadar fazla ise anksiyetesi de o kadar fazla olacaktır.(Sayar, Varoluşçu psikoloji açısından ankaiyete)
Duyguların tamamı aslında canlılığımızı karmaşık bir hale getiren şeydir ve insan olmanın yarattığı karmaşa tam olarak burada başlar. Biyolojik manada var olan her canlı için histen kelam edemezken insan olmanın tek şartı hislerdir. Temel hislerden biri olan telaş birçok vakit dehşet ile karıştırılır. Psikolojide telaşın temelinden bir kaynak yoktur kişinin ortada olmayan düşünsel boyutta bir kaynaklanan bir korku anksiyete yaşamaktadır. Kaygıda ise bir kaynak bulunur. Kişi bir kaza anında ziyan görme korkusu yaşayabilir. Lakin tasada bir tehtit ortamı yok iken kişi ziyan görme hissati içinde bir bunaltı hisseder. Ontogenetik bir varlık olan insan ömürleri için tehdit algıladıklarında “savaş ya da kaç” tekniği kullanırlar. Tabiattaki besin zincirinde bir ceylan olarak devamlı bir aslan tarafından yenebilme korkusu taşıyorum. Lakin ceylan su içerken otlanırken ya da sürü içerisinde hayatını sürdürürken bu kaygıyı hissetmek. Aslanın varlığını hissettiği anda bunu yaşar. “varlığını hissettiği anda” burada bizim için kıymetli olan söz bu, lakin ben telaş sorunu yaşayn bir ceylan olsaydım şayet aslanın varlığını hissetmeden her an her saniye onun beni avlayabileceği ömrüme son verebileği kanısı ile tetikte yaşardım.
Varoluşçu yaklaşımlara nazaran (Kierkegaardın varoluşçuluğun temellerini oluşturan kişi olduğunuda unutmadan) insan olarak dünyamızda üç alaka seviyesinden kelam edilir. Unwelt, mitwelt ve eigenwlt.(Göka, 1999, s. 172). Bu alaka biçimleri tabiat ile olan ilgilerimiz, diğerleriyle olan bağlarımı ve kendimiz ile olan bağlantılarımızdan bahseder. Bu alaka hallerinin en temelinde istikrar sağlabildiğimiz yerde otantik bir kişi otantik bir varoluştan bahsedilir. Ancak bunun önündeki en büyük engelinde varoluşsal dertlerimizden geldiğine inanılır. Bunlardan birincisi, bilinmeyen bir vakitte vefata yazgılı oluşumuzu bilmemizdir.(Göka, 1999, s.172). Hudutlu bir vakitte var olan kişi varlığının sonlanacağı gerçeği ile yaşamaktadır. Burada ki sonda yalnızca kendisi ile ilgili değil tüm ilgi içerisinde olduğu canlıların yok olacağı bilgisini taşımaktadır. Ikinci kaynak, şuurlu varlıklar oluşumuz, birden daha fazla bir yol olduğu, seçme hakkımın olduğu yer de verdiğim her kararın sonucundaki yeterli yahut berbatın sorumluluğunu üstlenmek. Derdin son kaynağı ise, anlamsızlık ve her şeyin bir anda saçmalayabileceği halde tehdide daima açık olmamız. Kurduğum bu seçimler ve pahalar içerisinde bir anda her şey tam bilakis dönebilir ve yok olup gidebilir. Bir çok sefer etrafımızda duyduğumuz şu cümleleri hatırlayalım “saçımı süpürge ettim onun için, ben artık ne yapacağım”, “onsuz bir hayat da ben kimim bilmiyorum ki”, “ benim konutta yemek yapmaktan diğer onunla ilgilenmekten öbür yaptığım bir şey yoktu ki” bu cümleleri kuran kişilerler karşılaşmışızdır hepimiz. Varlığını tanımladığı her ne ise bu bazen bir eş bir iş bir evlat olabilir, onları kaybettiği anda yaşadığı boşluk hissi, o kaybolmuşluk tam olarak varlığı ile kuramadığı bağların sonucu. Tüm bu varoluşsal dert kaynakları aslında insanın hudutlu bir vakitte var olduğu ile ilgili olduğunu söyleyebiliriz. Mevt vaktimizin; kazalar gücümüzün; verilecek kararlar ilgili dertler, bilgimizin anlamsızlık tehdidi, kıymetlerimizi, yalıtılmışlık ve reddedilme mümkünlüğü, öbür beşerler üzerindeki kontrolümüzün sonluluğunun yansıtmaktadır (Göka, 1999, s.173). karşılaştığımız bu varoluş korkusu ile yaşamayı öğrenip onu kabul edebildiğimizde otantik bir kişilik (doğaya, diğerlerine ve kendine açık olmak, onları çatıştırmadan bir bütün içinde toparlama) olarak yaşayabilir ya da otantik olmadan varoluş korkularından uzaklaşıp nevrotik tasalarla yaşamayı seçeriz. Nevrotik korkularımızı kendimizi tanımlamaya çalıştığımız diğerleriyle olan ilgilerimiz tabiat ile olan bağlantılarımız ve kendimiz ile olan bağlarımız de kaybolmamızdır. Şu an yaşamakta olduğumuz yüzyılın tahminen de en büyük problemlerinden biri insanların buralarda büsbütün kaybolmaları. O kadar çok bir yerlerde var olma gayreti içinde olan insanoğlu daima bir şeylere yetişme telaşındadır ve bu yetişmeye çalışma hali içinde huzurlu bir ruh gözlemlemeyiz. Kişi daima telaşlıdır, geç kalmıştır, koşturuyordur. Diyaloglar daima benzeri halde yaşanır. Napalım koşturuyoruz işte, iş güç ne olsun vb… Muvaffakiyet, para, hoşluk, zenginlik kavramı içinde kaybolan insan işkolik, alkolik olur. Hoşluğun ne olduğu üzerine düşünmez, düşündürülen şey ne ise, pazarlanan ne ise onun için gayretler. O kadar çok uyarana maruz kalmaktadır ki toplumsal medya ve küreselleşen digital dünya içerisinde kişi dünya içinde varlık olma bütünlüklerini unutur. Maslow’un varoluş tasası ile en başarılı biçimde baş etmiş olan şahıslarla olan müşahedesinde, “Sanki ben şuuru kayboluyordu: dünya ile tüm ayrılıklar ve uzaklıklar ortadan kalkıyor ve kendilerini dünya ile bir hissediyorlar, onunla özdeşleşiyorlar, ona ilişkin oluyorlardı. Ancak tahminen de en kıymetli, bu yaşantıları sırasında mutlak gerçeği algıladıklarını hayatın sırrını gözlerinin önünden bir perde kalkmışçasına hissettiklerini anlatmarıydı.” diye kelam eder. Kişi coşku ile her duyguyu yaşar. Buradaki coşku kavramında anlatmak istediğimiz beşerim ruhunun kendini aşıp yücelmesi dumudur.. Her duyguya kucak açabilmek, insanın varoluşunda olan şey otantik, kendini gerçekleştirmiş,, dünya üzerinde varlık olabilmiş her kim ise öfkelenir, heyecanlanır, kaygılanır zira tam olarak da yaşaması gereken şey budur. Her duyguyu kabul edebilmek.
Psikopatolojik bağlamda dert, kişinin bir olay karşısından hissetmek istemediği hisleri ve olay sonucunda yaşayacaklarını denetim etme gayreti formundadır. Toplumsal dertler, travma sonrası yaşanan telaşlar, ayrılma derdi ve takıntılar, fobiler, mevt korkusu, hipokondriyazis (hastalık hastalığı), panik atak üzere çeşitli biçimlerde karşımıza çıkabilir. Kişinin yaşadığı patolojik boyuttaki derde fizyolojik belirtiler de eşlik edebilir. Kalp çarpıntısı, terleme, nefes darlığı, boğulma hissi, yeme bozukluğu, yorgunluk, bitkinlik üzere durumlar görülebilmektedir. Örneğin; travma sonrası korku bozukluğu yaşayan bir insan “karşımdaki konuşmamı bekliyor güya ona bir şey demem lazım fakat ne diyeceğimi bilmiyorum susmak da canımı yakıyor. Konuşamadığım için delirdiğimi düşüneceğini sanıyorum. Bir şey söylemek istiyorum lakin olmuyor.”, “kafamın içindeki sesler gitmiyor ya senin başına gelirse ya o an hiçbir şey yapamazsan ya kalp krizi geçirirsen” , “tam göğüsümün ortasına bıçak saplanıyor sanki” biçiminde yaşadıklarını anlatır.. Psikanalitik kurama nazaran, tasayı ortaya çıkaran tehditten kaçınmak için insan benliği çeşitli savunma düzeneklerine başvurur ve aslında insanoğlunun yaşayabildiği tüm psikopatolojilerin kaynağında bu savunmaların çok aşırı kullanımı yatar. (Freud, 1915). Melanie Klein, Freud’un göğüs ve çocuk ortasındaki benlik ilgisi kuramını geliştirmiş güzel göğüs, berbat göğüs teorisini ortaya koymuştur. Bebek ağladığından çaresizlik içerisinde bakıma muhtaçtır. Açıktığında ona çabucak gelen bir göğüs var ise dünya inançlı bir yer, benlik oluşumu inançlıdır ancak ağladığında o meme(bakımveren) gelmiyorsa dünya inançsız bir yer olarak algılanır. Kişimin İnançta hissetmediği bu dünya ve benlik içerisinde telaş ile varolmaktan öteki devası yoktur.
Horney’de anne-babanın yanlış tavırlarıyla karşılaşan çocuk, insanların güvenilmez oldukları ve dünyanın tekin bir yer olmadığı konusunda temel bir güven sizlik ya da dert geliştirir (Horney, 1 950). Sullivan ise telaşın “kişiler arası” tabiatına dikkat çekmiştir. Küçük çocuk annesinin şefkat göstermesi için kişilerarası telaş duyarken, yetişkin insan da tüm toplumsal münasebetlerinde kabul ve onay arayışıyla, bunun kişilerarası telaşını yaşar (Ailen, 1994). Fromm, gelişen insanın bağımsızlaşma ve bireyleşme sürecinde giderek yalnızlık (ve ilişkili kaygı) problemiyle başbaşa kaldığını ve bunun dayanılmazlığı karşısında çoğumuzun bağımlılığı seçtiğini, “özgürlükten kaçtığını” düşünmüştür.
Soren Kierkegaard’a nazaran, kişinin İlah karşısındaki durumunu değerlendirdiğinde, kendisini varolmaya layık görmemesi ve münasebetiyle da mevti yakın hissetmesi “varoluş kaygısı”nı (existential anxiety) oluştururken, günahkarlıkla temaslı bu tasa insanı tanrıbilime yaklaştırmaktadır (Kierkegaard, 1 844). Buna karşılık, çağımız varoluşçu ideolojisinin kurucularından biri olarak kabul edilen Martin Heidegger’e nazaran tasa, çeşitli varoluş durumlarındaki kişinin dünyanın içinde varolmayı duyumsamasını sağlar, “hiçliğin” kendisine seslenmesidir, kendisi ve dünyanın gerçekliğini kavramasını sağlayan en temel tecrübedir (Heidegger, 1 927).
Kaygının Kabulü
Kaygının varoluşu ve çeşitli alanlardaki tanımlamaları yukarda değinildiği üzeredir. Burada ele alınan kısıtlı yaklaşımlardır, elbette ki hepsinin içerisinde çok daha derin ve öteki süreçler olduğu üzere literatürde değişik yaklaşımlar da vardır. Tanımlanan bu süreçlerin hepsinde ortak bir nokta gözlemleyebiliriz. Tasanın kabulü, Kierkegaar’dan, Freud’a, varoluşçu yaklaşımdan hümanist yaklaşıma kadar, tasa içinde olan kişinin bu ruhsal süreçten çıktığı noktada daima bir kabul vardır. Sonlu olduğunu kabul etme, kusurlu olduğunu kabul etme, ilah tarafından sevildiğini kabul etme. Varlığını bir yerde tanımlayarak her ne yaşıyorsan o durumu içinde hissetme hali. Rolla May, Yaratma Yüreği kitabında telaş üzerine yaptığı bir çalışmadan şöyle bahsediyor.
“Kaygının manası üzerine araştırma yapan bir lisansüstü öğrencisiyken korkuyu bir bekar anne topluluğunda -New York City’nin bir bakımevindeki 18-20 yaşlarındaki hamile genç bayanlar üzerinde- incelemiştim. Telaş üzerine profesörlerimin de kendiminde hoşuma giden uygun, güçlü bir varsayımım vardı- bireylerdeki korku eğilimi anneleri tarafından ne ölçüde dışlanmış olduklarıyla orantılıydı. Genç bayanların yarısının varsayımımıma harika uyduğunu gördüm. Başka yandan öteki yarı hiç de uygun değildi. Bu ikinci kümedeki bayanlar Harlem ve Alt Doğu Yakası’ndandı ve anneri tarafından temelli dışlanmışlardı. Proteler anneler çocuklarını dışlamışlardı, ancak bunu yaparken kuşkuya yer bırakmamışlardı. Çocuklar dışlandıklarını biliyorlardı; sokağa döküldüler ve kendilerine yeni yoldaş buldular. Durumlarından hiç kaçamak yoktu. Dünyalarını yeterli de olsa berbat de olsa tanıyorlardı ve kendilerini dünyalarına yerleştirebildiler. Meğer orta-sınıfın genç bayanları ailelerinde daima aldatılmışlardı. Onlar hala sever üzere görünen anneler tarafından dışlanmışlardı. Kaygınıni içiinde olunan dünyayı tanıyamamaktan, kişinin kendinin kendi varoluşunu yerleştirememesinden geldiğini gördüm. Tasanın kaynağı, dışlanmanın kabullenilmemesindeydi.”
Tabiki bu araştırma modelinin kısıtlılığı ve şahısların bağlamsal özelliklerine baktığımızda kesinlikle eksiklikler vardır.farklı örneklemler seviyelerinde farklı sonuçlarla karşılaşabileceğimizi unutmamalıyız.
Bilişten uzak farkındalık düzeyi çok gelişmemiş, seçme hakkının farkında olmayan bireylerde de tasa çok fazla gözlemlemeyiz. Entelektüel manada gelişmiş bireyin telaş düzeyi de gitgide artmaktadır. Tasa Kierkegaard’a nazaran, her vakit özgürlüğe yönelimli olarak anlaşılmalıdır; özgürlüğü insan gelişiminin hedefi olarak tanımlayan düşünür, özgürlükle insanın önünde serili imkanlara atıf yapmaktadır. İnsan önünde yeni imkanlar bulabilen, bu imkanları kıymetlendiren, onları gerçekleştirebilen kişidir. Her imkanın gerçekleşmesinde anksiyete gizli olarak vardır. İmkan yani ‘yapabilirim’ gerçekleşmeden evvel orta durak anksiyetedir.(Sayar, varoluçşu psikoloji açısından ankaiyete). Şayet hayatta kalmak için çalışmak zorunda olan bir kişi isem ve öteki bir seçeneğim hiç olmadıysa, o sistem içerisinde varlığımı sürdürür ve tahminen de orada varlığımın sonlanışını yaşarım. Ama kişinin hayat ile olan ilgisindeki farkındalığı arttıkça seçtiği hayat seyahatinde pekala öbür bir seçenekte olacağını bilir. Bunu hayatın içerisinde genelde şöyle gözlemleriz. Yaşamakta olduğum sorun hoşuma gitmeyen o şey her ne ise o yolu seçmeyip öbür bir tercih yapsaydım hoşuma gitmeyen bu duyguyu yaşamayacaktım hissi yaşar kişi. Bu okulu seçmeseydim, bu eşi seçmeseydim, bu mevzuyu seçmeseydim, bu yoldan gelmeseydim bunlar başıma gelmeyecekti. Annem beni sevseydi, babam bana inanç verseydi, tahminen de bunları yaşamayacaktım. “Eğer” için de yaşamak tasanın en güç hali. Tillich’in bahsettiği ilah beni yaratmış ben o vakit tüm varlığımla ne olursa olsun kıymetliyim, annem beni sevmese de beni ondan daha üstün bir sevgi ile yaratan allaha sığınmak. İlah sevgisi olarak tanımladığımız bu baş etme formülünde, Kierkegaar’dın da korku yalnızca ilah sevgisi ile yaşadığımız bu telaş ile başa çıkabiliriz dediği noktada tekrar bir kabul vardır. Kişi annesinin onu sevmediğini kabul eder ve kendi varoluşu diğer bir yerde tanımlar. Hangi biliş seviyesinde olursam olayım kendi varlığımı tanımladığım kıymet her ne ise oradaki çatışma sonlandığında, beklentim olmadığında değişmesini beklediğim şeyler sonlandığında telaşım makul bir düzeyde kalacaktır.Kabul etmiş olmama karşın devam eden bu dert, hayatın meçhullüğü içinde seçimlerim ve yolumun bittiği o ana kadar devam edecektir. Temel telaş, sonu olan bir varlığın yokluk tehdidine dair tasası yok edilemez. O varoluşun kendisi ile ilgidir (Tillich, 2014, s.63).
“Her şeye rağmen” tam olarak kabul etmenin gücünü görüyoruz. Ben her ne yaşıyor olursam, toplama kampında ömür gayreti veren biri olsam da, kitaplarından başını kaldırmayan biri olsam da, annesi tarafından sevgi görmemiş dışlanmış, babası tarafından terk edilmiş, inanç hissini hiç hissetmemiş bunların farkında yahut değil hayatın neresinde olursam olayım o an da bulunduğum her ne ise şayet başa çıkamadığım bir tasadan bahsediyorsam kabul edemediğim bir şeyler olduğunu bilmeliyim. Her şeye karşın sonlu bu hayat seyahatinde sonlanacağımı bildiğim varlığımı bir yere koyabiliyorsam onu kıymetli kılabileceğim bir alan yaratıyorsam o vakit dert kabul görmüş ve baş edilebilir noktadır.
