Öğrenilmiş Çaresizlik kavramını daha sık duyar ve kullanırdık olduk bugünlerde. Bilhassa depresyonda karşılaşılan bu kavramın, kişinin umutsuz, çökkün ve kıymetsiz hissetmesinde de epey büyük bir hissesi bulunuyor. Yaşadıkları durumlarla başa çıkamadıklarını, meseleleri çözebilmeyi ya da üzerlerinde denetim sahibi olmayı başaramadıklarını düşünen bireyler hayata, kendilerine ve geleceğe karşı ümitsizliğe kapılıyorlar. Kendilerini kıymetsiz, yetersiz ve hatalı hissedebiliyorlar. Bir mühlet sonra kaidelerin değişmesine yardım edebilecek, meselelerini çözebilecekleri fırsatlar ortaya çıksa dahi, geçmiş tecrübelerinde başarısız olduklarına dair niyet ve hisleri sebebiyle, bu fırsatı kıymetlendirmekte de zorluk çekebiliyorlar.
Öğrenilmiş çaresizliğe dair birçok örneği, günlük yaşantımızdan yakalamak mümkün. Bir türlü istediği notu alamayan ya da projesini tamamlayamayan birinin, ‘bunu asla başaramayacağım’ halindeki niyeti bir sonraki imtihan içinde başarısız olacağını düşünmesine , bunun üzerinden hiçbir vakit gelemeyeceğine ve yetersiz biri olduğu inancına kadar uzanabilir. Bu yüzden birebir dersin tahminen de ilgisini çeken öteki bir ünite ya da bahisleri hakkında olan imtihanına, daha farklı bir öğrenme metoduyla, eksiklerini tamamlayabileceği bir kaynaktan takviye alma talihiyle ve kendisine güzel gelen çalışma nizamında istediği notu alabilmek için bir fırsatı olsa da, bu fırsatı kıymetlendirmekte zorlanabilir. Hasebiyle, geçmiş tecrübelerimizin sonuçlarına ait olumsuz niyetlerimiz ve beklentilerimiz, değişen şartları ve fırsatları yok saymamıza neden olur. Yeteneklerimizi ve geliştirebileceğimiz marifetlerimizi görmezden gelerek, öğrendiğimiz çaresizlikle yılgınlığa düşeriz. Tahminen de sonunda, kendini gerçekleştiren kehanetlerden birini yaratırız.
Öğrenilmiş çaresizlik kavramı ise, sırf insanlara has bir durum değil aslında. Hatta bu kavramın ortaya çıkma öyküsü de hayvanlar üzerinde yapılan deneylerle başlıyor. 1960’lı yıllarda Martin Seligman, yaptığı hayvan deneyleriyle beklentilerin davranışı nasıl etkilediğini ve beklentinin davranış üzerindeki rolünü, öğrenilmiş çaresizlik kavramıyla ortaya koyuyor. Köpeklerle çalışılan bir laboratuvarda köpekler, verilen bir sesin akabinde hafif bir elektrik şokuna maruz bırakılıyorlardı. Münasebetiyle köpekler bu ses tonuna karşı dehşet ve kaçma davranışıyla şartlandırılmışlardı. Deneyin ikinci adımında köpekler, ortaları alçak bir bariyerle ayrılmış iki kısımdan oluşan büyük bir kutunun içine alınıyorlar. Bulundukları kısma elektrik şoku verilirken, öbür kısma elektrik şoku verilmiyordu. Elektrik şoku verilen köpek, elektrik şoku verilmeyen kısma atlarsa şoktan kurtulmuş oluyordu. Yani, köpeklerin elektrik şokundan kurtulmaları bekleniyordu. Deneyin üçüncü kısmında ise, daha evvel sese karşı şartlandırılmış olan köpeklerin, bu defa elektrik şoku verilmeden, sadece sesi duyduklarında öteki kısma atlayarak sesten sonra verilecek olan şoktan kaçmaları bekleniyordu. Daha evvelki öğrenmelerini diğer bir ortama taşıyıp taşıyamadıklarının ölçüldüğü bu deneyde, köpekler ikinci kısımda takılıyor, bulundukları kısma elektrik şoku verilmesine karşın bariyeri atlayıp öteki kısma geçemiyorlardı.
Martin Seligman, bu olay üzerine düşündüğünde şu sonuca vardı: Köpekler, deneyde öğrenmeleri beklenen şeyi, şoktan kurtulmayı değil, tersine çaresizliği öğrenmişlerdi. Deneyin birinci adımında verilen sesin akabinde gelen elektrik şoku ile köpekler, havlamanın, atlamanın, koşmanın bir yararı olmadığını, elektrik şokundan kaçamayacaklarını öğrenmişlerdi. Seligman, bir sonraki deneyinde bu öğrenilmiş çaresizlik kavramını sınamak için, üç kümeye ayrılmış köpeklerle çalıştı. Birinci küme köpeklere, verilen elektrik şokundan burunlarıyla bir panele dokunduklarında kaçabildikleri bir düzenek kuruldu. Yani köpekler yaptıkları ile durumu denetim edebiliyorlardı. İkinci küme köpeklere ise elektrik şoku verildi lakin ne yaparsa yapsınlar bu şoktan kaçamayacakları bir sistem kuruldu. Bu kümedeki köpeklere verilen elektrik şoku, kendi denetimlerinde değildi. Lakin birinci kümedeki köpekler burunlarıyla panele dokunduklarında, ikinci kümedeki köpeklerin elektrik şoku kesiliyordu. Üçüncü kümedeki köpekler ise denetim kümesi köpekleriydi ve onlara bir elektrik şoku verilmiyordu. Hasebiyle birinci küme karşılaştığı olumsuz olayı kendisi denetim edebildiğini öğreniyor, ikinci küme denetim sahibi olmadığını yani çaresizliği öğreniyor, üçüncü küme ise hiçbir şey öğrenmemiş oluyordu.
Deneyin ikinci adımında tekrar alçak bir bariyer ve iki bölmeden oluşan kutulara konulduklarında, verilen elektrik şoklarına maruz bırakılan köpekler farklı reaksiyonlar vermişlerdi. Birinci küme, denetim edebildiğini ve kaçabildiğini öğrenmişti, kısa müddette bariyerlerden atlayarak öteki kısma geçti ve şoktan kurtuldu. Üçüncü kümedeki hiç elektrik şoku verilmemiş köpekler, mühlet biraz uzun sürse de başka kısma atlayarak şoktan kurtulmayı öğrenmişlerdi. Lakin ikinci kümedeki denetim sahibi olmadığını ve çaresizliği öğrenen köpekler, kaçmamışlar ve oldukları yerde kalmaya devam etmişlerdi. Yani öğrendikleri bir çaresizlik duygusu vardı. Onların geçmiş öğrenmeleri bu durumla başa çıkamayacaklarını öğretmişti.
Öğrenilmiş çaresizlik kavramı Martin Seligman’ın hayvanlar üzerinde yaptığı bu deneyle bulundu. Daha evvelki yenilgilerimize, başarısızlıklarımıza bakarak ‘nasıl olsa başaramıyorum, benim denetimimde değil’ diye düşünmeye devam ettiğimizde, önümüze çıkan fırsatları da değerlendiremeden, kendimizi olduğumuz noktaya ‘’kendimiz’’ mahkum ediyoruz aslında. Öğrendiğimiz çaresizliğin yerine fırsatları değerlendirmeyi, yeteneklerimize güvenmeyi, yeni yollar bulmayı da öğrenebiliriz.