Soru: Çok karıştırılan mevzulardan olan ve biraz hareketli çocuk gördüğümüzde bu hiperaktif mi? dediğimiz yahut aslında farkında olmadığımız halde hiperaktivite ve dikkat bozukluğu olan çocuklarımız var. Öncelikle bu ayrımdan başlayalım. Hiperaktivite ve dikkat eksikliği nedir?
Yanıt:
Dikkat eksikliği ve hiperaktiviteyi tanımlayacak olursak; çocuğun – ergenin bulunduğu yaşın, ortamın ve etrafın şartlarına bağlı olarak hareketliliğinin ön planda olması bunun yanında dürtüsel davranışları (yerinde duramama üzere ) dikkati sürdürememe ve bilhassa disiplin ve sorumluluk gerektiren mevzularda dikkatini verememesi ya sürdürememesi üzerine öğrenmenin dışında kalması durumudur.
Soru: Her hareketli çocuğa dikkat eksikliği var dememeliyiz değil mi?
Karşılık:
Katiyen. Zira dikkat eksikliği her yerde her durumda görülebilir. Lakin bunun sürekliliği ve rastgele bir diğer sorunla karıştırılmaması değerlidir. Teşhis konulmalı ve şayet hiperaktivite varsa onun tedavisi yapılmalıdır. Başkalar problemler için ise başka bir tedavi planlanması gerekiyor.
Soru: Bu aslında önemli bir sorun ve önüne geçilmezse nelere sebep olabilir?
Karşılık:
Çok hazır karşılık üzere görünmeleri, hareketli oldukları için çok sempatik haller içerisinde olmaları aileler için tatlılık üzere görünebilir. Her şey yolunda üzere hissettirebilir. Lakin temel sorun onun denetim dışı hareketlerinin artık tahammülsüzlük noktasına geldiğinde aile içi çatışmaların başlamasıdır. Lakin okul periyodu başladıktan sonra temel problemler baş gösterir. Tahsille ilgili olan şeyler. Derse dikkati verme, derste arkadaşlarıyla olan bağ sırasında yerinde duramaması, dürtüsel bir kadro davranışlarla etrafındakilerle çatışması ve yeterli niyetli bir grup hareketlerinin arkadaşları tarafından yanlış anlaşılıp dışlanması ile problemler baş gösterir. Bu sıkıntılardan ötürü öğretmeninden ‘yaramaz çocuk, haylaz çocuk’ etiketi yemişse ve öğrenciyle çatıştıklarında arkadaşlarına karşı da o çocuğun ister istemez özgüveni düşmesi daima ön planda olmasından ötürü da rahatsızlık hissetmesi görülüyor. Bu mevzuda öğretmenlerimiz çoklukla dikkatli ve hassas lakin gözden kaçma durumları da kelam konusu olabiliyor tabi.
Soru: Dikkat eksikliği ve hiperaktivite tedavi metodu nasıldır? İlaçlara mı boğarız, terapi gerekir mi?
Karşılık:
Okul öncesi dediğimiz periyot tahminen de okula hazırlık devri için yakalanacak en hoş vakit. O yüzden görüş almak için bile psikiyatriste gitmenin makûs bir şey olmadığını belirtmek isterim. Hazırlık devrine ait birkaç tavsiye almak, daha güzel bir başlangıç yapmak ismine değerli olacaktır. Şayet ebeveynlerin çocukları ile ilgili bir ekip müşahedeleri var ise. Örneğin çocuk kreşe falan gidiyorsa orada oyun kurmakta zorlanma, arkadaşları ile birlikte oyun oynarken çabuk sıkılma, aldığı oyuncakları çok çabuk dağıtıp sonra tekrar toparlamak istememesi, unutkanlık, dalgınlık ve bilhassa sakarlık üzere durumlar gözleniyorsa bu durumda sağlıklı bir ilkokul süreci için takviye almak değerli olacaktır. Kıpır kıpır yerinde durmadan koltuktan koltuğa atlamak her çocuk için olabilecek şey lakin o çocuk için dışarıdan gözlemlendiğinizde herkese nazaran çok aşırı olduğunu gördüğünüzde ve artık etrafındaki bireyler tarafından şikayet başlandığında o çocuk için bir şeyler yapmak gerekiyor.
Soru: Olağan koşullarda bir çocuğun dikkat müddeti ne kadardır?
Karşılık:
Yaşa nazaran değişir. 4-5 aylık bir çocuk için düşünüldüğünde 4-5 saniye üzere bir şeydir. Ancak 1-2 yaşına gediği vakit ortalama 1 dakika üzere düşünün. Yaş ilerledikçe 4-5 yaşına geldiğinde 2-3 dakika üzere lakin yavaş yavaş ortaokul yıllarına geldiğinde 10-15 lakin olması gereken 20 ve üzeri. Lakin bu 20 dakika içerisinde dalgınlığı olacak olmayacak bunların bir kıssasını yaparken çok çok fazla olması daima olarak bir mazeretlerle dersin başından kalkması, ebeveynlerinin daima haydi hadi diyecek noktada dikkatini bir yerde toplamaya çalışması önemli olarak önemsenmesi gereken bir şey.
Soru: Bu duruma hastalık mı diyelim sendrom mu diyelim?
Karşılık:
Şöyle diyelim; bu bir belirtiler kümesi. Bu belirtiler kümesinin o yaş ne ise o yaşın fonksiyonelliği ne kadar bozuluyorsa o kadar çok hastalık ya da bozukluk diyebiliriz. Hastalık ya da bozukluk dediğimiz vakit dikkat eksikliği ve hiperaktivite için başka bir parantez açmamız gerekiyor. Zira bulunduğu ortam ya da şart, toplumsal durum maalesef öğrenci için yarıştırılan sıralama imtihanının olduğu bir sistemin içerisinde. Yoksa o kadar hareketliliği olması dikkatinin dağınık olması tahminen de onun günlük hayat kalitesini çok fazla bozmayacak. Lakin tahsil hayatı, eğitim hayatı içerisinde geride kaldığında özgüveni düşecek. Özgüveni düştüğü üzere öğretmeni ile arkadaşları ile çatışmalarına bağlı bağları bozulacak. Fonksiyonellik dediğimiz o yaşın öğrencisinin ders başarısı, özgüveni, arkadaşları ile ilgileri, öğretmeni ile ilgileri bozulacak seviyede ise bunun bir tanıya girmesi gerekiyor. O belirtiler kümesi için öğretmeni, rehberlik ünitesi, ailesi bunlardan geri bildirimlerle o belirtilerin bir ölçekle değerlendirilip müşahedelerinin değerlendirilip hekiminde psikiyatrik muayene yaptığı vakit dışlayıcı bir ekip diğer teşhisleri da değerlendirip fizik muayenesi, ruhsal muayenesi yaptıktan sonra evet budur diyebileceğimiz bir şey çıkıyor. İşte o vakit tedavi planlanıyor. Tedavinin içerisinde davranışlarının düzenlenmesi ile ilgili aileye öğretmenlerine ve çocuğa bir kadro teklifler ve ödevler oluyor. İlaç tedavisi konusunda da toplumun bir kadro önyargıları var. Bunların kırılması gerekiyor. Zira biz -doktorculuk oynarsak- diyeyim bazen gerçektende bilgi kirliliğinden ötürü bir tabip sınıfı oluşuyor, halk ortasında. Onlar başkalarını etkilediğinde çok makus bir ilaç tablosu çıkıyor. Bu ilaçlarla ilgili olan korkulan şeylerin çabucak hemen hiç biri yoktur. Ancak maalesef bu türlü bir önyargı var. Burada bu beynimizdeki bilhassa planlama, yargılama ve bunlarla ilgili bir kadro kavramsal şeyleri düzenleyen merkez ön frontal bölge dediğimiz bilgi sürece merkezi. İşte bu bilgi sürece merkezinin içinde nörotransbiter dediğimiz bir grup nörokimyasal hususlar var. Bunların yetersiz ya da öteki rastgele bir çocuğa nazaran daha farklı olması durumunu düzenleyecek bir ekip ilaç tedavileri vardır. Bu ilaçlarla çocuğun dürtüsel üzere olan hazır karşılıklılığı konsantrasyon sağlayacağı bir formda pür dikkat haline getirilebiliyor. Bu türlü olduğu vakitte çocuğun öğrenme ile ilgili zeka ile ilgili olmayan sorunu olağan zeka kapasitesi ortaya çıkmış oluyor.
Soru: Bu ilaçlar bağımlılık yapar mı?
Yanıt:
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite olan çocukların erişkinlik periyoduna baktığında husus bağımlılığına şayet tedavi almadıysa yönlenmesinin çok fazla olduğu görülüyor. Çocuk disiplin ve sormak isteyen olayın dışında kaldığında dışarıda o çevresel faktörler haz kaynağı olan şeyler unsur kullanımı. İşte okuldan kaçmalar, süratli otomobil kullanmalar, gece hayatı, alkol buralardan alacağı haz aslında dopaminin vereceği hazzın yerine koymasıdır. İlaçla o unsura yönelimin tam aykırısı bağımlılık olabilecek şeylerin önüne geçilmiş oluyor. İlacın bağımlılık yapması ile şayet bir şey olmuş olsa ilaç kesildiğinde bunun çekilme sendromlarını çocuk ağar yaşar. Halbuki yazın zahmeti yoksa ilacın kesileceği ilaç tatillerinin verilebileceği bir ilaç için bağımlılık yapıyor olması kelam konusu değildir. Zira anne babalar çocuğu koruyayım kollayayım derken aslında bazen sudan çıkmış balık üzere bırakmış oluyor ve orada çevresel faktörler devreye giriyor. Dikkati kolay çelinen dikkati sürdürmekte zorlanan hareketliliği ve gücünü bir tarafa boşaltmaya çalışan bir ergenin, çevresel faktörlerden rastgele birine nazaran dikkat eksikliği varsa çok daha kolay bir adapte olacağı görülüyor.
Soru: Vaktinde fark edilmemiş hiperaktivite dikkat eksikliği ve bozukluğu yaşayan bir çocuk vakit içerisinde ilerlemiş ve artık yetişkinliğe gelmiş bir biçimde de hayatı bir yerlerinden kurtarmış lakin nihayetinde bu bir sorun ve devam ediyor. Yetişkinler içinde birebir halde tedaviye geç kalınmış olur mu?
Karşılık:
Erişkin tip dikkat eksikliği ve hiperaktivite de vardır. Tez canlı üzere görünen, yerinde duramayan, iş yaparken daima bir hareketliliği olan örnekler çoktur. Bu bireyler şayet çocukluklarında bir şeylerin dışında kalmışsa bunun eksikliği ile bağ kurmakta zorlanabiliyorlar.. Her şeyi proje seviyesine getiriyorlar. İnanılmaz bir yaratıcılık var. Özgür çağırışım kusursuz lakin bunları hayata geçirme noktasında bir atayetli dışarıda tutma yerine getirememe bunlara bağlı olarakta bir huzursuzluk, çabuk öfkelenmeler oluyor. Zira istenildiği ve yapması gereken şeyler öteki şahıslara nazaran çok süratli olabiliyor ya da dikkat eksikliği ön planda ise çok şey kaçırıyor. Birebir anda birkaç şeyi yapamamaya bağlı bir öfkelenme sonlanma oluyor. İlaç tedavisi çocuklarda şayet bu varsa yetişkinliğe gerçek çok önemli seviyede azalıyor. Ancak aslında olağan kendi halinde bile hareketlilik önemli bir seviyede azalıyor yalnızca hafif tez canlılık kalıyor. Lakin dikkat eksikliği erişkinde devam edebiliyor. O yüzden iş kalitesi ve bağlantı kalitesi açısından baktığımızda erişkinlikte dikkat eksikliği ve hiperaktivite tedavisinin önemli yararları var. Çocukluktan bu türlü bir tedavi başlamışsa hayattaki kaçırabileceği her şeye hakim oluyor. Bunlar içerisinde özgüven, bağlantılar ve ileriye dönük olarak gelecek ile ilgili eğitim öğretim hayatı tahminen de işi. Yani bir nevi mukadderatını çizme noktasında dikkat eksikliği ve hiperaktivitesi olan birisi için geç kalınma noktası önemli bir sorun olabilir.
Soru: Ailelere ve öğretmenlere de okul öncesi periyot için bir şeyler söyleyelim isterim.
Karşılık:
Aileler için gerçektende her çocuk değerli. Onlarla ilgili ilaç fikri ve hastalık telaşlarını hakikaten de anlayabiliyorum. Lakin çocuğun bu süreçteki ömür serüvenini düşündüklerinde ya da husus ile ilgili bir ekip şeyler okuduklarında esasen kendileri alması gereken kıymetler için önemli bir özveriye girecekler. Zira yapmak istedikleri gerçek bildikleri yanlışlar yerine olması gerekenleri üstelikte bundan çok kolay bazen çok önemli değişiklikleri dramatik hoş değişikliklere sahip olacakları şeylere el atmış olacaklar.
Örnek verecek olursak dikkat eksikliği hiperaktivitesi olan bir çocuğun oda nizamı çok makûs olabilir lakin orada her gün sen odanı çok makus tutuyorsun ne biçim bir çocuksun üzere bir çatışma yaratmak yerine onunla birlikte odasını toplaması ismine eğlenceli planlamalar yapılabilir. Anneler bilir; âlâ servis yapılmış, ambians oluşturulmuş bir yemek olduğundan daha hoş bir yemektir. Çok önemli göz yormayan ancak ışığından ısısına kadar odadaki istediği eşyaların sistemine kadar bir sürü şey ayarlandığında onun ders çalışma ortamı sağlandığında ya da oyun ortamı sağlandığında o çocuk orada memnun olacak orayı benimseyecek bir aidiyet duygusu oluşacak. Bu hisler oluştuğu vakit ki en değerli şeylerden biri anne baba bağlantısı çok güzel bir aynalama yaparlar. Dikkatleri öteki bir şeye çabuk bozulabilir lakin duygusal oldukları için kulakları oradadır. Yani öbür odadan her şeyi duyabilirler ve ona bağlı yansılar verebilirler. Âlâ bir anne – baba alakasının karı-koca bağlantısının çocuğa yansımasında da çok önemli değişiklikler olacağından kendi bağlantılarını de göz gerisi etmeden ona özel oyunlar ona özel planlar yapıp daima birlikte vakit geçirmeliler. Bu türlü kaliteli vakit geçirdiklerinde çocuğa sevildiğini ve kıymetli olduğunu hissettirme, başarısızsın – yetersizsin diye kıyaslama yapmama çok kıymetli. Bu davranışlardan uzak durmak özgüvenini her vakit üst nokta da tutmaya çalışmak anne baba için yapılabilecek en hoş şeyler.