TOPLUMSAL FOBİ
Toplumda, her 10 şahıstan birinde görülen, ekseriyetle 15-25 yaşları ortasında başlayan,
kronik ve ilerleyici bir rahatsızlık olan toplumsal fobi (sosyal anksiyete) genel manasıyla;
utanmaktan, küçük düşmekten, rezil olmaktan, toplumsal ortamlarda öbürleri tarafından
olumsuz değerlendirilmekten ağır halde korkma ve korkulan durumlardan
kaçınma eğilimi ile tanımlanabilecek yaygın bir anksiyete (kaygı) bozukluğudur.
Fobik ortamlarda en sık karşılaşılan fizikî belirtiler
yüz kızarması
çarpıntı
titreme
terleme
kaslarda gerginlik
karında huzursuzluk hissi ağız kuruluğu
ateş basması ya da üşüme hissi
başta basınç hissi ya da baş ağrısı
Toplumsal fobisi olanlar genelde aşağıdaki durumlarda toplumsal fobi belirtilerini ağır
olarak yaşarlar
Toplum içinde konuşmak
Otorite durumundaki bireylerle birlikte olma
Bir iş yaparken diğeri tarafından izlenmek
Biriyle tanışmak
Kendisine latife yapılması, takılınması
Kalabalıkta yemek yemek
Kalabalıkta telefonla konuşmak
Genel tuvaletleri kullanmak
Konuk kabul etme
Diğerlerinin önünde yazı yazmak
Toplumsal fobi özgül ve yaygın olmak üzere iki farklı formda görülmektedir. Özgül
toplumsal fobi, üstte belirtilen durumların bir ya da birkaçında, çoklukla performans
gösterilmesi gereken durumlarda endişe duyulması ve bu durumlardan kaçınılmasıdır.
Yaygın toplumsal fobi ise; kişilerarası bağ gerektiren ya da oburu tarafından
izlenebileceklerini düşündüren çabucak her ortamda endişe duymak ve kaçınmaktır.
Korkulan durumlardan kaçınma davranışı toplumsal fobik bireylerde çok barizdir ve
bazen tam bir toplumsal yanlızlıkla sonuçlanabilir. Birey korkulan durumlardan kaçınmak
için bir grup davranışlar stantlar.
Örneğin;
Ne söyleyeceğini zihninde tekrar edip gerçek sözleri seçmeye çalışmak
Yavaş, sessiz yada çok süratli konuşmak
Yüzünü eliyle gizleme davranışlarını sık yapmak, yüzünü örten saç modeli seçmek
Bedenin bir çok yerini kapatan kıyafetler giymek
Kendinden ve hislerinden bahsetmemek, görüşlerini tabir etmemek
Meydan okuyucu ve reddedici bir tavra girmemek. Her vakit kabullenici, ortama
uyan bir hal edinmek
İnançlı bir bireye yada yere yapışmak
Toplumsal ortamlarda bulunduğunda daima kaçış yolunu gözlemek
Hiçbir vakit ortama tam manasıyla dahil olmamak, dışarıda kalmak, pasif bir rol
üstlenmek.
Toplumsal fobinin; utangaçlık ve utangaç kişilik bozukluğundan ayırt edilmesi hayli
kıymetlidir. Toplumsal fobi, utangaçlığın ötesinde bir durumdur. Utangaçlık, rahatsızlık
verici ve güzel olmayan ancak yeti yıkımına yol açmayan bir kavram olarak tanımlanır.
Toplumsal fobi ise; kendi isteklerini açıkça ortaya koyamama, diğerlerinin beklentilerine
fazla değer verme, hayır diyememe, çok derecede kendinin farkında olma, kendini
fazla eleştirme, kendi yanılgılarını gözünde fazla büyütme, incelendiği kanısı ile
kalabalık ortamlarda göz önünde bulunmaktan rahatsızlık duyma üzere eğilimleri
kapsayan ve aşikâr oranda toplumsal ve mesleksel yeti yıkımına yol açan bir kavram olarak
tanımlanır. Utangaç kişilik bozukluğu ise; toplumsal fobinin daha ağır bir görünümü
olarak düşünülebilir. Kendine itimat eksikliği ve düşük öz hürmet, toplumsal marifetlerde
yetersizlik inancı, kabul göreceğinden emin olmadıkça toplumsal bağlantıya girmekten
kaçınma üzere belirtileri kapsar.
Toplumda yapılan epidemiyolojik çalışmalar, toplumsal fobinin bayanlarda erkeklerden 2
kat daha çok görüldüğüne işaret etmektedir. Fakat, klinik örneklemde toplumsal fobinin
bayanlarla erkeklerde eşit görüldüğü gözlenmektedir. Toplumda yapılan çalışmalarla,
klinik örneklemlerle yapılan çalışmalar ortasındaki bu fark, bayanlarla erkeklerin
durumlarına ahenkte farklı stratejiler kullanmalarıyla ilgili olabilir. Örneğin, erkekler
toplumsal fobileriyle baş etmede alkol kullanımına daha çok başvurdukları için toplumda
yapılan araştırmalarda toplumsal fobileri saptanamıyor olabilir zira daha çok alkol
sorunları ön planda olmaktadır. Öte yandan, toplumsal fobik bayanlar ise, toplumsal
rollerini kısıtlayarak konutta kalmayı tercih ediyor ve tedavi için başvurmadıklarından
klinik datalara dahil edilmiyor olabilirler.
Bir başka değerli nokta da, tipik başlangıç yaşı 15-25 olan toplumsal fobinin tedavisine 30
yaşından sonra başvurulmasıdır. Toplumsal fobisi olan bireyler, depresyon, alkol-madde
bağımlılığı vb. bozuklular tabloya eklenmeden ekseriyetle tedaviye başvurmazlar
zira toplumsal fobinin tabiatında var olan olumsuz değerlendirilme korkusu, yardım
alma davranışını engelleyen bir faktördür. Ayrıyeten, toplumsal fobiye en çok eşlik eden
depresyon, alkol-madde bağımlılığı ve intihar riski kolaylıkla tanınıp tedavi edilmekte,
fakat toplumsal fobi, yani altta yatan temel tablo atlanabilmektedir.
Toplumsal fobik bireylerin kendi davranışları ve oburlarının bu davranışlarını yargılama
biçimlerine ait fonksiyonel olmayan birtakım niyet ve inançları vardır. Buna nazaran;
Kişi performans sergiler–> diğerleri tarafından olumsuz değerlendirileceğine inanır –
-> dert oluşur –> performans düşer –> toplumsal fobinin şidddeti artar –> toplumsal
performans daha da bozulur.
Böylelikle birey kendini bir kısır döngünün içinde bulur. Bu kısır döngünün devamına
neden olan bir diğer etken de, toplumsal fobik bireylerin olumsuz değerlendirileceklerine
ait fikir ve inançlarına delil bulabilmek için dikkatlerini seçici olarak
aksiliklere odaklamaları ve çok şahsî farkındalıklarıdır. Öteki bir deyişle;
toplumsal fobikler:
Güvenlik davranışlarıyla kendilerini dış toplumsal ortamdan yalıtırlar ve dikkatleri
kendilerine ağırlaşır
Öteki beşerlerle karşılaştırıldığında bulundukları ortamdaki detayları daha az
hatırlarlar
Ayrıyeten öbür insanların yüz sözlerini daha olumsuz algılarlar
Sonuç olarak kendileri hakkında çok şey bilmelerine karşın kendileri dışındaki
şeyler hakkında çok az şey bilirler
Ortadaki boşlukları da toplumsal anksiyeteyle alakalı imgelerle doldururlar.
Ekseriyetle toplumsal fobik bireylerin fonksiyonel olmayan fikir ve inançları 5 temel
kümede toplanabilir. Bunlar:
1) Toplumsal anksiyete oluşturan ortamda fizikî bir belirti yahut utandırıcı bir davranış
ortaya çıkacak (örn: kızarma, titreme, kekeleme vb.)
2) Bu fizikî belirti yahut davranış, ortamdaki öteki şahıslar tarafından fark edilecek
3) Ortamdaki bireyler bu belirti yahut davranış ile ilgili olumsuz kıymetlendirme
yapacaklar.
4) Olumsuz kıymetlendirme yalnızca davranışa değil, bireyin kişiliğine genellenecek ve
birey o ortamda reddedilecek yahut istenmeyecek.
5) Kişi felaketleştirme yaparak kendini bedelsiz hissedecek.
Toplumsal fobik bireylerde temelde 2 inanç vardır: a) her seferinde tıpkı şeyler olacak
(olasılık öngörüsü), b) bana aptal, olağandışı, bir işe yaramaz vb. diyecekler (bedel
öngörüsü). Lakin bu iki çekirdek biliş batılı toplumlardaki toplumsal fobinin temel
bilişsel yapısını açıklayabilmekte, doğulu toplumlardaki yapıyı açıklamakta eksik
kalmaktadır. Son vakitlerde 3. alternatif biliş olarak “başkalarına rahatsızlık verme”
diye isimlendirilen, kişinin bağlı olduğu topluluğu küçük düşürme, topluluğa utanç
getirme topluluk tarafında red ve dışlanma tasasını içeren bu çekirdek biliş kümesi
toplumsal fobinin üniversal bilişsel formülasyonuna eklenmektedir. Örneğin, Türk
toplumunda çok sık görülen “başkalarının yanında bizi utandırma” telaffuzları bu
bilişi desteklemektedir. Batılı bireyci topluluklardaki toplumsal fobik benliğine yönelmiş
olumsuz bilişlerle uğraşırken, kollektivist toplumlarda toplumsal fobik ilişkin olduğu
topluluğa olumsuz gerilim getirmenin suçluluğuyla baş etmeye çalışır. Bu yüzden
toplumumuzdaki toplumsal fobi olaylarını daha âlâ anlayabilmek için daha evvel
değinilen ‘olasılık öngörüsü’ ve ‘bedel öngörüsüne’ ek olarak ‘başkalarına rahatsızlık
verme’ çekirdek bilişi de göz önünde bulundurulmalıdır.
Sonuç olarak, erken başlangıcı ve süreğenliği olan, her 10 şahıstan birinde görülen,
tedavi edilmediğinde bireyin iş, toplumsal ve özel ömrünü kısıtlayan, ömür kalitesini
bozan, beraberinde sıklıkla alkol-madde berbata kullanımını, depresyonu ve intihar
riskini taşıyan toplumsal fobi tanınır tanınmaz, tesirli tedavi için gerekli teşebbüslerin
yapılması yararlı olacaktır.
UZM. PSK. SERRA KAMPEAS
