PSİKOLOJİK OTOPSİ
Gökhan Oral, Ege Ebrar Önür, Ceren Dulman
Ruhsal otopsi, isimli psikiyatri içerisinde yer alan çok değerli ancak bir o kadar da seyrek
uygulamasının var olduğu bir alandır. İsminden de anlaşılacağı üzere mevtin gerçekleştiği
durumlarda, ölen şahıslara yönelik yapılan ruhsal açıdan kıymetlendirme ile ölüm
sebeplerinin saptanmaya çalışılması bizlere ruhsal otopsiyi verir. Tarif olarak isimli tıp ve
isimli bilimler çalışanları ile birlikte mevtin orijini hakkında varsayım yapmak anlamına
gelmektedir. Burada asıl olan vefatın meydana geliş biçimi hakkında bizlere bilgi vermesidir.
Mevt kavramını ele alacak olursak birinci beşerler için mevtten bir haber olduklarını söylemek
mümkündür. Bununla birlikte doğumun da ne olduğundan tam olarak emin değildiler. Cinsel
birleşme ile bayanın gebe kaldığını ve bunun sonucunda doğumun gerçekleştiği arasındaki
bağı kuramıyorlardı. Birileri düşüp derin bir uykuya dalıp bir daha geri dönmediklerinde de
bunu vefatla ilişkilendiremediler. Atalar kültü ve animizm üzere inanışları ele aldığımızda
mevt kavramının daha tam olarak netleşmediği ve vefatın ne olduğunun tam olarak
bilinemediği bir durum oluşturduğunu görmek mümkündür. Oysa vefatın kendisi ve ölüm
gerçekleştikten sonrası için var olan birçok inanış vardır. Vefatı anlamak ve idrak etmek
ismine mevte yaklaşan bir yakınınızın yanında olmanız değerlidir. Bir yakınımızı
kaybettiğimizde bu durumu kabullenmek ve hazmetmek binlerce yılımızı almıştır lakin hala
bu durumu kabullenmek hiç de kolay değildir. Vefatı anlamak dışında bir de vefatın nasıl ve
ne vakit gerçekleştiğini anlamak değerlidir. Tüm bu vefat ile uğraşların sonucunda hukuk
davaları açığa çıkar, mevt etrafında gelişen birçok olay hukuksaldır. Kuşkulu ölüm
olabileceğine dair argümanlar sonucu vefatın orijini araştırılmaya girişilir. Bu durum aynı
vakitte uygar kanun ile de bağlı olabilir.
Vefatın gerçekleştiğini anlamak 19.yy’da teneffüsün durması olarak kıymetlendirilmesi ile
mümkün olmuştur. Bunun yanında 19.yy’dan 20.yy’a gerçek teneffüsün durması olayına ek
bir de merkezi hudut sisteminin durması kavramları mevt tarifinin içerisini doldurmaya
başlamıştır. Öncelikle teneffüsün durması daha sonrasında sirkülasyonun durması ve en sonunda
merkezi hudut sisteminin durması somatik (bedensel) mevtin gerçekleştiği manasını taşır.
Merkezi hudut sisteminin fonksiyonları durduğunda dahi kimi vakit teneffüs ve sirkülasyon sistemleri
canlılığını sürdürür. Bu da bitkisel hayat dediğimiz durumu açığa çıkartır. Bunun üzerine
beyin vefatı kavramı ortaya atılmıştır. Otonom sistem beyindeki birtakım çekirdekler sayesinde
regüle edilir. Elektra ensafolon grafiti (EEG) ile bu fonksiyonellik gözlemlenir. Beyin ölümü
gerçekleştiğinde ise izo elektrik sınırı oluşur ve beyinde fonksiyonel bir bölgenin kalmadığı
manasına gelir. Vefat birebir vakitte kendi içerisinde birtakım sebepler nedeniyle belirli
sınıflara ayrılmıştır. Bu sınıflandırma tabi vefatlar, zorlamalı vefatlar ve patolojik ölümler
olmak üzere üç kümede incelenir. Tabi vefatlar kişinin eceli ile öldüğünü, zorlamalı ölümler
kişinin beklenmedik ve süratli bir halde dışarıdan gelen bir tesir ile hayatının sonladığını ve
patolojik vefatlar ise kuşkulu ani vefatları söz etmektedir. Bu durum tıpkı vakitte adli
tıbbın en çok ilgilendiği alan olarak yerini alır. Gerçekleşmiş olan vefatın hangi sınıflamaya
girdiği konusu isimli tıp ve isimli bilimler uzmanları tarafından ayrıntılı bir inceleme ve verilerin
toplanması ile mümkün olur. Mevt sebebi her ne olursa olsun, kişi hayata veda ettiğinde
bedeninde canlılığını yitirmesi ile birlikte kimi değişimler meydana gelir ve bu değişimler
herkes için ortak özellikler taşır. Kimi vakit ise bedende var olan ekimozlar mevt nedenine
bağlı bulgular olabilir. Bu ikisinin ayrımını yapabilmek ve morfolojiye yansımalarını bilmek
değerlilik arz eder. Vefat vaktinin tayinine yönelik çalışmalar ve bu çalışmaların önemi
yüzyıllardır bilinmekte ve uygulanmaktadır. Bu uygulamalar cesetlerde var olan postmortem
değişikliklerin göz önünde tutulması ile gerçekleştirilir. Vefat vaktinin yanlışsız bir şekilde
saptanabilmesi isimli tahkikatın yönlendirilebilmesi için kıymetlidir. Ceza Muhakemeleri Usulü
Kanunu (madde 79) “Bir meyyitin isimli muayenesi tabip huzuru ile yapılır. İsimli muayenede
meyyitin tıbbi kimliği, mevt vakti ve mevt nedenini tayin için bulgular tespit edilir.”
İsimli meyyit muayenesi hem hastanelerin otopsi salonlarında hem de olay yerinde
gerçekleştirilir. Cesetlere dair yapılan bu sürecin olay yerinde gerçekleşmesi, olay yerinde var
olan bulgular sebebiyle tabiplerin işini kolaylaştırır. Tüm bunlarla birlikte dahi ölüm
nedeninin saptanabilmesi kimi vakit hayli güçtür. Bilhassa isimli olgu olarak etiketlenmiş
ölümlerde cesede otopsi ve laboratuvar incelemesi yapmak gerekir. Otopsi ölen kişinin ölüm
nedeninin ve sisteminin saptanması, tıpkı vakitte vefatın orijinini aydınlatabilecek
faktörlerin bulunması ve vefata tesir edebilecek faktörleri araştırabilmek maksadıyla teknik ve
laboratuvar incelemelerinin yapılması ile bağlantılı bir süreçtir. Cesedin tüm boşlukları açılır ve
organlar tek tek elde var olan formüller ile inceleme altına alınır. Ceza Hukuku açısından ve
Uygar Hukuk açısından mevtin kim tarafından gerçekleştirildiği, nasıl ve ne zaman
gerçekleştiği bilgilerinin edinilmesi kıymetlidir. Bu bilgilerin edinilmesi postmortem patolojik
incelemeler, kimyasal ve toksikolojik tahliller ve fizikî birtakım incelemeler ile mümkün
olur. Kadavra üzerinden yapılan incelemeler sonucunda elde edilen bilgiler “psikolojik
otopsi”nin sonuçlanması için de hayati kıymet taşımaktadır. Bir mevtin kaza mı yoksa cinayet
mi olduğu sorusu birçok vakit bir muammadır. Bu karışıklığı çözebilmek için psikolojik
verilerin kıymetlendirilmesi manalıdır ve soruşturmayı çok farklı bir noktaya taşıma ihtimali
vardır. Otopside direk olarak kadavraya ve ondan elde edilecek datalara odaklanılırken
ruhsal otopsi kelam konusu olduğunda kadavra ile birlikte vefat sırasındaki psikolojik
dataların üzerine odaklanılır. Retrospektif bir çalışma ile ölen kişinin, vefatına sebep olmuş
olan hareketlerindeki niyeti tahlil edilmeye çalışılır.
Ruhsal otopsi, en genel tarifiyle ceset referans alınarak ölen kişinin psikolojik
durumunun kıymetlendirilmesi süreci genel tıbbi bilgilerin ve istatistiklerin bir arada
kıymetlendirilmesi manasına gelmektedir. Araştırma sırasında isimli tabiplerin ve isimli bilimler
çalışanlarının aklında soru işareti bırakan kısımların, ölen kişinin ruhsal ve sosyal
bilgilerinin de işin içine katılarak daha profesyonel ve kapsamlı bir disiplin içerisinde
tartışılması olayıdır. Başlangıçta ruhsal otopsi, vefatı ve ölen kişiyi çevreleyen faktörlerin
detaylı olarak incelenerek mevtin kuşkulu olduğu durumlarda mevt halini netleştirmek için
kullanılan bir metottu (Shneidman, 1981). Bununla birlikte süreç içerisinde bu yöntem
intihar için risk faktörlerini belirlemede ana yaklaşım haline gelmiştir. Günümüzde de
ruhsal otopsi çeşitli açıklayıcı faktörler ve intihar ortasındaki alakayı incelemek için en
direkt, emniyetli ve geçerli bir formül olarak kabul edilmektedir (Kelly & Mann, 1996).
Birinci çağdaş ruhsal otopsi çalışması intiharlarla ilgili olarak, 1956-57’de ABD’nin St. Louis
kentindeki Washington Üniversitesi’nde Eli Robins ve meslektaşları tarafından yapılmıştır (1).
Yaklaşık 1 yıllık bir süreç içinde Robins ve meslektaşları, 134 ardışık intiharı dikkatlice
incelemişlerdir ve araştırmanın bulguları birkaç yıl sonra Seattle bölgesinde yapılan ikinci bir
çalışmada Dorpat ve Ripley tarafından tekrarlanmıştır. Çabucak çabucak tıpkı yıllarda
Shneidman (2), Los Angeles İntiharı Tedbire Merkezi ve Los Angeles Tıbbi Muayene Ofisi
ile iş birliği içinde, kuşkulu vefatları sınıflandırmak için ruhsal otopsi terimini üretmiş ve
kullanmıştır. Avrupa’da yapılan birinci ruhsal otopsi çalışması ise, 1966-69’da İngiltere’de
West Susex ve Portsmouth’da Barraclough ve iş arkadaşları tarafından, 100 ardışık intiharı
dikkatlice inceleyerek yürütülmüştür. 2000 yılı sonrasında çeşitli ülkelerde yapılmış
araştırmalar incelendiğinde, bu çalışmalardan elde edilen bulgular kültürden bağımsız olarak
birbirine hayli yakın bulunmuştur ve intiharla ilgili faktörlere dair bir bilgi temeli
sağlamıştır (3). Türkiye’de yürütülmüş ruhsal otopsi çalışma sayısı ise azdır (4).
Ruhsal otopsiler, mevtin ve ölen kişinin özelliklerini gözden geçirmeyi içerir. Shneidman,
ruhsal otopsi çalışmaları için 14 sorgu alanı belirlemiştir. Bunlar; (1) tanımlayıcı bilgi
(yaş, cinsiyet, münasebet durumu vb.), (2) mevtin ayrıntıları, (3) kurbanın geçmişinin kısa özeti, (4)
kurbanın ailesinin mevt hikayesi (ailenin intihar geçmişi, bağlı bir hastalık vb.), (5) kurbanın
kişiliğinin ve hayat stilinin tarifi, (6) kurbanın gerilime, duygusal rahatsızlıklara ve
diseklibriyum periyotlarına karşı tipik reaksiyon döngüsü, (7) son devirdeki stresörler, gerilimler
yahut sorun beklentileri, (8) alkol ve uyuşturucu hususların kurbanın genel ömür tarzındaki
ve ölümündeki rolü, (9) kurbanın kişilerarası alakalarının tabiatı, (10) mevtten önce
alışkınlıklardaki ve/veya rutinlerdeki değişiklikler (hobi, iştah, cinsel partner ve diğer
rutinler), (11) kurbanın yaşan üslubuna ait bilgiler (başarı planları vb.), (12) niyet
değerlendirmesi, (13) öldürücülük derecesi, (14) bilgi verenlerin kurbanın vefatına yansısı ve
bütün bunlara ek olarak (15) hadisenin rastgele öne çıkan özelliği yahut yorumlamalar. Bu 14
sorgu alanı günümüzde yapılandırılmış görüşme formlarıyla ilgili bireyler aracılığıyla
bedellendirilmektedir. İlgili şahıslarla görüşmeler ve data toplama sürecinde genellikle
psikologlar vazifelidir. Bu metodun iki ana ögesi vardır: 1) aile üyeleri ve başka yakın
bireylerle kapsamlı görüşmeler ve 2) ölen kişinin tüm mümkün tıbbi, psikiyatrik ve öteki ilgili
evraklarının toplanması. En süratli ulaşımı olan datalar ortasında polis raporları, toksikolojik ve
narkolojik datalar ve otopsi sırasındaki bulgular yer alır. Daha sonrasında kişinin aile üyeleri,
çalışma arkadaşları, toplumsal etrafı, aile doktoru ya da varsa tertipli görüştüğü bir doktor ya da
psikolog ile görüşmeler yapılarak kişi hakkında gerekli bilgiler edinilir. Şayet varsa kişinin
terapi kayıtlarının alınması da son derece yardımcı olacaktır. Ruhsal otopsi ile toplanan
bilgiler ışığında psikiyatrik teşhisler, DSM ve ICD kriterleri üzerinden konulmaktadır.
Ruhsal otopsilerin; vefat nedeninin belirlenmesine, kuşkulu ölümlerin aydınlatılmasına ve
mevte sebebiyet veren olayın tanımlanmasına yararının yanı sıra en kıymetli katkılarından biri
de vefat nedeni hakkındaki kararlara psikososyal bağlamı getirmesi olmuştur. Postmortem
inceleme hastanın neyden dolayı öldüğünü değil, yalnızca hangi lezyonlarla öldüğünü söyler (5).
Bu yapılan süreçler kısaca ölen kişiyi daha uygun tanımamıza yarayacak olan süreçlerdir ve bu
sayede kişinin neyi yapıp neyi yapamayacağı konusunda birtakım çıkarımlar yapmak
mümkün olmaktadır. Mevtin orijininin ne olduğuna karar vermek kadar değerli bir konu da
kişinin mental sıhhatinin ne durumda olduğudur. Zira mental sıhhati yerinde olmayan bir
kişi için davranışlarını yönlendirebilme, aksiyonun hareket ve sonuçlarını idrak edebilme
yeteneğine sahip olmadığını söylemek mümkündür. Bir olayın orijininin intihar olarak kabul
edilmesi lakin kişinin akıl sıhhatinin yerinde olması ile mümkün olmaktadır.
Her ne kadar ruhsal otopsi tarifi aşikâr özgül bir alanı tabir etmek için kullanılsa da
kavram isimli bir durumun değerlendirilirken psikoloji ve davranış bilimlerini işin içine katmayı
ve tıpkı vakitte vefatın çabucak öncesinde mevtle bağlı ruhsal faktörlerin anlamaya
çalışmayı içerir. Bu tarifi birinci kullananlara hürmeten mevzuyu anlatırken bu odağa dikkat
etmeyi tercih edeceğiz. Lakin bu kavrama çok emsal bir öteki tarif daha vardır. Fransızca
kökenli olup Türkçeye girmiştir; ‘otopsi mental’ (fr.:autopsymentale). Uzun yıllardır isimli tıp
pratiğinde özellikle Doç. Dr. Kriton Dinçmen’in kullandığı bu tabir yalnızca meyyit değil yaşayan
beşerlerle da ilgili ruhsal değerlendirmeleri içermekteydi. Ruhsal otopsiden farklı olarak
otopsi mental yalnızca vefatla sonuçlanmış ve intihar üzere gözüken hadiselerde sigorta
şirketlerinin meraklarını tatmin etmek için değil isimli bir tarafı olan, yaşayan ya da meyyit herkesle
ilgili kullanılan bir tariftir. Bu durum isimli tıp kliniğinde ve pratiğinde birçok hal için
kullanılır. Şayet vefatla alakalıysa orijinini tayin etmek için doküman kıymetlendirme ve akıl
yürütmelerde kullanılan tüm sistemler mental otopsi olarak isimlendirilir. Mahkeme bu
taraftaki sualleri seyrek olmayarak sormaktadır. Suda bulunmuş, yüksekten düşmüş ölüm
olaylarında mevt sebebi açık olsa bile orijin açık olmayabilir. Suda boğulmanın nedeni kaza
olabileceği üzere, intihar ya da cinayet amaçlı da olabilir. Birebir durum yüksekten düşme
(atılma) yoluyla genel vücut travmasına bağlı olarak oluşan ölümlerde de geçerlidir. Kaza,
cinayet yahut intihar orijini olabilmektedir ve gerçeğin ortaya çıkartılması için yalnızca fiziki
değerlendirmeler değil, ruhsal değerlendirmeler de hususa dahil olur. Orijin konusunda daha
az kuşku uyandıran ateşli silah yaralanmaları ve vefatlar ası, başka asfiksi ve zehirlenmeler
üzere hadiselerle ruhsal alanda yer alan bulguların kıymetlendirilmesi zaruridir. Ve geleneğe
uygun olarak isimli tıp kurumunda yüzyılı aşkın bir müddettir aslında yapılmaktadır. Psikiyatrik adli
tıp alanındaki yaygın kullanımı ise kişinin tüzel sorun yaratan aksiyonu anındaki ruh halinin
kıymetlendirilmesi aslına dayanır. Bu yüzden de Kriton Dinçmen Hoca her cins isimli psikiyatrik
hadisede tüm evrakın detaylı bir formda değerlendirilmesini mental otopsi olarak
isimlendirmeyi tercih ederdi. Tüzel bir meseleye yol açmış aksiyonu canlı bir kişide
değerlendirirken klinik görüşme kelam konusu olaydan kesinlikle bir mühlet sonra yapılmaktadır.
Hareket ister kişinin faili olduğu kabahat içeren bir davranış olsun isterse altına imza atılmış bir
kontrat olsun ikisinin de yapıldığı ‘an’ üzerinden bir müddet geçmiştir. Yani o ‘an’ mecazi bir
manada geri getirilemeyecek bir formda yok olmuştur. Kamera vb. kayıtlar mevcut olsa bile
bunlar yalnızca bir fikir verebilirler. Olayın gerçekleşme süreciyle alakalı somut manzara ya da
sesler vermektedir. Ölmüş bir anın bazen yıllar sonra değerlendirilmesinin yapılması gerekir.
Bu kıymetlendirme tekâmül etmiş bir evrakın içindeki tıbbi evraklar, şahit sözleri, kişinin
kendi sözleri, mahkemedeki tavrı ve halleri, öteki beşerlerle olan bağlarındaki tutumu,
yakınlarıyla bağlantıları, kullandığı ilaçlar ve bunun üzere medikal olan ya da olmayan her türden
ilintili olabilecek şeyin bir bütün içinde değerlendirilmesini gerektirir. Burada varılmak
istenen sonuç açıktır; kişi o aksiyonu yaparken tam olarak nasıl bir ruh hali içindedir? Şayet ciddi
boyutta bir akıl bozukluğundan muzdaripse ve aksiyonun çeşidi ve gelişme biçimi bununla
uyumlu bulunuyorsa sorunun yanıtını bulmak görece daha kolaydır. Lakin cevabın
bulunması da yani uzmanda bir kanaat oluşması tek başına kâfi değildir. Önemli bir akıl
bozukluğunda dahi yasalar mucibince tam olarak hareket anında ve kelamı geçen aksiyonla ilgili
olarak bu bozukluğun tesiri araştırldığından varılan kanaatin münasebetleri uzman tarafından
hazırlanmak zorundadır. Ve tüm bu münasebetler akla yatkın bir muhakeme ile ehemmiyet sırasına
nazaran sıralanarak ilgili mahkemeye takdim edilmek zorundadır. İşte Kriton Dinçmen Hoca’nın
bize nazaran kastettiği taraf tam olarak budur. Mental otopsi davayla ilgili evrakın detaylı ve
titiz bir biçimde irdelenerek münasebetlerinin oluşturulması halidir. İngilizce konuşulan
ülkelerdeki mahkemelerde kullanılan ruhsal otopsi tarifi mana olarak eşdeğermiş gibi
gözükse de kullanılma biçimi ve içeriği olarak çok daha dar bir alanı kastetmektedir. Oradaki
tanımla aslında bir mevt hadisesinin orijinin kaza anı mı intihar mı olduğunu karar verilmeye
çalışılmasıdır ve bu ceza mahkemesinden fazla (çünkü kaza ve intihar ceza) özel hukuku ve
sigorta davalarını ilgilendiren bir şeydir. Üstelik intihar olduğuna karar verilse dahi öbür bir
soru daha gündeme getirilmelidir. İntihara kalkıştığı ‘an’da kişinin akli istikrarı ne kadar
yerindedir ve hür iradesinde bu kararı vermiştir? Bu sorular ve üzerine düş biçimleri
ülkemizdeki uygulamalar için şimdilik biraz uzak üzere durmaktadır. Daha çok bir hukuki
tartışma konusu üzeredir. Bu yüzden mental otopsi özellikle cezai sorumluluk, fiil ehliyeti,
vefatın orijini ve o anda gerçekleşen o hareket sırasındaki mahkemeyi ilgilendiren hususlarda
yorum yapabilmeyi kasteder.
Bu sıralamayı takip edersek yanıtı verilecek sorular kabaca şöyle sınıflandırılabilir: 1) kişide
türel bir kıymetlendirme gerektirecek bir olay sırası olaydan evvel rastgele bir ruhsal
bozukluk ya da ruhsallığı önemli derecede etkileyen bir öbür tıbbi bozukluk var mıdır? 2) kişi
kelam konusu hadise sırasında varolan bu rahatsızlığın tesiri altında mıdır? 3) tesiri altında olsa
dahi bu tesir aldığı kararı, iradesini ve sonrası ile ilgili varsayımlarını sağlıklı bir halde bir
bütün olarak değerlendirebilecek özelliklerin ondan eksilmesine ya da tümüyle ortadan
kalkmasına neden olmakta mıdır? 4) hem süreç içinde hem de olay anında dış gerçekliği
sağlıklı bir formda değerlendirip iradesine hâkim olarak davranışlarını yönlendirebileceği
insani hali öbür beşerler ve/veya faktörler (tehdit, ağır tahrik, şantaj vs.) etkilemiş midir? 5)
kişi hadise ile ilgili akla uygun değerlendirmeyi hadiseden sonra yapabilmiş midir ve sonraki
tavır ve davranışlarında bunun rolü nedir? 6) cinsel hücum ve çocuk istismarı üzere travmatik
kabul edilen olaylarla ilintili hadiselerde argüman edilen olay ve tespit edilen ruhsal semptomlar
ortasındaki bağ nedir ve aile içi şiddet mağdurun türel incelemeye gerek duyulan hadisedeki
tutum ve davranışı nasıl etkilemiştir? 7) kelam konusu hadise bir intiharsa intihara teşvik ve ikna
olmuş mudur; şayet bu istikamette kuvvetli bir kuşku varsa bunun ruhsal kanıtları nelerdir? türünden
kişinin faili ya da mağduru ve bazen hem faili hem mağduru olduğu birçok olayda ister
yaşıyor ister ölmüş olsun klinik muayene ile elde edilen bulgulardan çok daha fazlasını
gerektirir.
Ölmüş birine öbür biriyle görüşerek psikiyatrik teşhis koymak sahiden mümkün müdür? Bu
soru literatürde hala tartışılmaktadır ve kesin bir sonuca varıldığı söylenemez. Psikolojik
otopsi çalışmaları sonucunda elde edinilen bilgiler ile intihar davranışını anlamakta, intiharın
risk faktörlerini belirlemekte ve mümkün intiharları tedbire konusunda çıkarımlar yapmak
mümkün olmaktadır. Ruhsal otopsi süreci kesinlikle birtakım metodolojik meselelerle karşı
karşıyadır, lakin bu meseleler çoklukla üstlenilebilir ve bu prosedür intihar sürecine ilişkin
kimi eşsiz görüşler sunmaktadır. Halihazırda yayınlanmış ruhsal otopsiler göz önüne
alındığında, gelecekteki ruhsal otopsilerin intihar anlayışını ilerletmesi olasıdır.
Ülkemizde ruhsal otopsi usulünün kullanımını arttırmak intihara yönelik çalışmalara hız
kazandıracaktır.
Son olarak bir olgu sunulacaktır. Aşağıda sunulacak bu olgu 15 yıldan eski bir dönemde
değerlendirilmiş bir olaydan seçilmiştir. Kimliğiyle ilgili bir izlenim uyandırabilecek her türlü
bilgi gizlenmiş ya da farklı tabir edilmiştir. Hasebiyle bu olay sizde kimi çağrışımlara neden
olup bir tanıyormuş hissi uyandırırsa bu çağrışımın gerçek olayla ilgisi olmadığından emin
olabilirsiniz.
Olgu
Dolandırıcılık hatasının mağduru cinsel cürmün da faili olarak hem cezai sorumluluk hem de
harekete karşı bedensel ve ruhsal bakımdan direnç edip edemeyeceği sorulan kişi
muayenesi sırasında hafif-orta düzeyde zekâ geriliği olarak tespit edilmiştir. Yirmili yaşlarda
delikanlı sevdiği ve güvendiği kendisinden yaşça büyük mahalle arkadaşları tarafından bir
ölçü para karşılığı ona bayan bulunacağı vaadiyle mevsim nedeniyle kısıtlı kullanım olan bir
mesire bölgesine bırakılmış. Kendisine ‘Sen burada bekle, birazdan beklediğin gelecek.’
denmiş. Uzunca bir müddet bekledikten sonra yürüyüşe çıkmış. İki orta yaşlı bayanı görünce bu
hedefle orada bulunan bayanlar olduğuna karar vererek kendilerine yaklaşmıştır. Meramını
anlatmakta da zorlanan delikanlı içlerinden daha zayıf olduğunu söylediği bayanı kolundan
çekiştirerek ıssız bir köşeye götürmeye kalkışmış. Bayanların direnci sonrası istek ettiği
şeye ulaşamadığı üzere bir ölçü da tartaklanmıştır. Jandarma yoluyla gözaltına alınıp
mahkemeye sevk edildiğinde genel tavır ve halinden ortada bir gariplik olduğunu anlayan
mahkeme dolandırılma hatasına karşı direnç yeteneğinin araştırılması hem de cinsel
atak kabahatine karşı cezai sorum olup olmadığının belirlenmesi için bilirkişiyi sevk etmiştir.
Soruların birincisine yani mağduru olduğu dolandırıcılık kabahatine karşı direnç edip
edemeyeceği kolay bir karar üzere gözükse de muayene sırasında epeyce inatçı, kendinden
istenen en ufak bir işbirliğini bile reddeden çocuksu hali dikkati özellikle çekmekteydi.
Beraberinde gelen kardeşleri de onun bu inatçı tavrının altını özellikle çiziyor, parasının
çok değerli olduğunu ve kimseye beş kuruşunu vermediğini, bu formda nasıl kandırıldığını
bir türlü akıllarının almadığını belirtiyorlardı. Onlara nazaran öteki hususlarda kolayca
kandırılabilen ‘saf’ olan Vurgulanan bu özellik muayene sırasında da tespit edilebiliyordu.
Lakin daha detaylı muayene de paraları kavramsallaştıramadığı da kolayca
anlaşılabilmektedir. Cebindeki paraların bedelinden haberi yoktu, niçin kullanıldığını dahi
açıklayamıyor yalnızca koruma etmek istiyordu. Türlü prosedürlere karşın elindeki parayı
vermeye hiçbir biçimde yanaşmadı. Parayla ilgili kurduğu bağ zekâ düzeyinin de ötesinde
kendine has bir özellik taşımaktaydı. Kabaca 8-10 yaşlarına denk gelen zekâsı basit
alışverişlerdeki nakdî bedelleri algılamasına yetecek seviyedeydi. Fakat para onun için
kimseye vermemesi ve kaybetmemesi gereken (annesi sıkı sıkıya tembihlemiş) özel bir
objeydi. Eğitim almamıştı ve sayıları bilmiyordu, çok kolay hesapları dahi yapamıyordu
lakin husus bir bayanla yakınlaşmaya gelince gözleri parlıyor, her türlü kandırmaya açık hale
geliyordu. Bırakın o değerli parasını daha birçok şeyi vermeye hazırdı. Bu kendisinin de
gülüşmelere katıldığı özel bir bahisti. Ruhsal gelişiminin hangi özelliklerinin böylesine bir
heves uyandırdığını burada tartışmayacağız lakin bahis bayanlar olunca çok çabuk hayallere
kapılıp ikna edilebilen, vaatlerle bile kandırılabilen birine dönüşüyordu. Bu hal cebindeki tüm
parayı vermesine neden olmuş, biraz da ciddiyeti kavranmadan gerçekleştirilen para karşılığı
bayan arkadaş bulma talebine çabucak karşılık vermişti. Durumdan birebir vakitte eğlendikleri
gözlenen failler için gidip ıssız bir yere parasını aldıktan sonra bırakmak kafiydi, nasıl olsa
birileri bulup geri getirirdi, kimse de bu duruma çok aldırmazdı. Burada bir diğer adli
psikiyatrik mevzu daha devreye girse de (kişinin akli zayıflığının doktor olmayanlarca anlaşılıp
anlaşılamayabileceği) makalenin asıl konusu bu değildir. Kişinin rahatsızlığı varolsun olmasın
cürüm kabul edilen aksiyon sırasındaki genel tavır ve davranışına yol açan tüm ruhsal bileşenler
bir ortada değerlendirilmelidir. Birebir kıymetlendirme birkaç saat sonra gerçekleşmiş cinsel
atak kabahati için de geçerlidir. Olayın gelişim biçimi, kişinin kendini savunma mantığı,
hadiseleri üzerine akıl yürütmesi, mental retardasyonundan kaynaklanan sebepler sadece
eksik değildir. Aslında 10 yaşındaki bir çocuk da yaptığı aksiyonun makus ya da âlâ olup olmadığı
konusunda kaba bir fikre sahiptir. Lakin hadise ne olup bittiğinin ve neyle suçlandığını hala
tam olarak kavrayabilmiş değildir. Ve kolundan çekiştirdiği hanımefendiyi öteki bir yerde
rastlar ise tekrar onun yanına yaklaşıp emeğine ulaşmak gayesindeydi, ona niçin kızıp
tartakladıklarını anlamamıştı, ‘Ben yeniden para biriktirdim, onu da vereceğim’ deyip duruyordu.
Burada sunulan olayın hadisenin merkezinde zihinsel gelişimdeki bir eksiklik yer
almaktadır. Bu eksiklik kişinin davranışlarında temel rol oynuyor üzere görünmektedir. Ancak
burada tartışmayacağımız birtakım ruhsal etmenlerle hassasiyet kazanmış bir husus hariç (cinsel
partner bulma) kişi birçok menfaatini zihinsel düzeyine uygun bir biçimde koruyabilir gibi
gözükmekteydi. Şahsî hijyenini aşağı üst yapıyordu, konuttaki hayat nizamına uyum
göstermişti ve imkanlar olur da özel eğitime gönderilseydi olasılıkla yaşamsal marifetleri de
artmış olacaktı. Lakin tüm bunlara karşın husus cinsellik olunca işler karışmaktaydı. Bunu
yalnızca iradi denetimi zayıf birinin cinsel dürtüleriyle açıklamak mümkün değildir. Dediğimiz
üzere uzun uzadıya tartışmasak da ona has kimi ruhsal faktörlerin devreye girdiği muhakkaktır.
Özetle birçok hususta topluma uyumlu, kelam dinleyen bir bireyken bahis cinsel partner olunca
muhakeme ve iradesi denetim dışı kalmaktaydı. Birebir durum öfke ile ilgili bahislerde geçerli
değildi. Sıklıkla cinsellikten daha güç denetim edilebildiğini bildiğimiz agresyon ve şiddet
kendisinde hiçbir vakit gözlenmemişti. Yani toplumun ondan beklentilerinin farkındaydı,
neyin makûs neyin uygun dendiğini az çok kavramıştı ve bu mevzuda kimseye bir ziyan vermeyecek
halde ailesi ve kendisinin başına bir iş açmamıştı. Belge içeriğinin âlâ irdelenmesi ve
hadisenin gelişimi muayenede dikkat edilen konularla birleştirildiğinde kişinin mental
retardasyon teşhisinden çok daha fazlasını sınamamız gerektiğini ve kelamı geçen olayda
ilişkilendirmemiz gerektiğini söylememiz mümkündür. Aslında gelişmiş ülkelerinde hadise
her seferinde bu türlü yapılır ve münasebetiyle da isimli tıbbi değerlendirmelerde ruhsal otopsi ya
da mental otopsi diye bir tarif kullanılmasına gerek kalmaz. Yalnızca sürecin olağan bir
modülü olarak yapılan değ bir kısmı mental otopsi olarak isimlendirilebilir.
1. Robins E., Gassner S., Kayes J.,Wilkinson H., Murphy E.The communication of suicidal
intent: a study of 134 consecutive cases of successful (completed) suicide. Am J Psychiatry
1959; 115: 724-33.
2. Shneidman ES: The psychological autopsy. Suicide and Life Threatening Behav 11:325-
40, 1981.
3. E.T Isometsä (2001). Psychological autopsy studies – a review. , 16(7), 379–385.
4. Dilsiz, 1994; Sayıl,Canat&Tuğcu, 2003; Altındağ, Ozkan & Oto, 2005; Aktepe ve öbür.,
2006; Özdemir ve öbür., 2007; Tartak ve ark,2012; Harman- cı,2015; Karataş, Şahin
&Sevinç, 2016.
5. Weisman A.D.: The psychological autopsy and the potential suicide. Bull Suicidology 2:18,