TRAVMA SONRASI GERİLİM BOZUKLUĞU
Travma. bireylerin yaşadıkları olumsuz hayat olaylarına tepki olarak gösterilen bilhassa kaza geçirmek, tecavüz- tacize maruz kalmak ve olumsuz tabiat olayları yaşamak üzere durumlarla bireylerin hayatlarını olumsuz etkileyen reaksiyonlar halinde açıklanmaktadır.(Taycan, Yıldırım, 2015: 312) Birey üzerinde travma oluşturan olay ise, bireyin bedensel bütünlüğünü, hayatını, kıymet verdiklerini, cihan ve öteki beşerler hakkındaki niyetlerini tehdit altında bırakan olgular biçiminde bedellendirilmektedir. Olumsuz tabiat olayları, Ömrü tehlikeye atan sıhhat sorunları, azaba ve çeşitli akınlara maruz kalma ya da şahit olma travma yaratan olguların kapsamında incelenmektedir. Bireylerin hayatında ziyadesiyle fizikî, ruhsal ve toplumsal alanlarda farklılaşma, travma oluşturan olay ve olgular sonucunda gerçekleşebilmektedir. (Yazıhan, Yelboğa, 2019: 446)
TSSB, bireyde travma oluşturan bir olay akabinde meydana gelen, bireyde çok uyarılmışlık hali ve travmatik olayı tekrar hatırlatacak ya da olayı çağrıştıracak ikazcılardan kaçınma halidir. Bireyde travma oluşturan olayları düşler aracılığıyla tekrar yaşama belirtileri ile seyreden, en az bir ay süregelen ruhsal bozukluk biçiminde tanımlanmaktadır.(Hocaoğlu, 2013:81) TSSB sevilen birinin kaybı, mevt tehditleri, kıymetli yaralanma, cinsel ve fizikî şiddete maruz kalma ya da bireyin yakın etrafı üzerinde travma oluşturan olayları öğrenmesi sonucu meydana gelebilmektedir. İstemsiz olarak çeşitli yollarla bireyin aklına gelen travmatik olay, bireye içsel yansılar ve dışsal yansılar verdirebilmektedir. (Başcıllar, Lotfi, 2017 :276)
Diğer bireyler için sıra dışı olmayan ve ya bir felaket olgusu olarak algılanmayan olayların, bireyde şahsî bir mana taşıması sebebi ile posttravmatik gerilim bozukluğuna neden olduğu görülebilmektedir. Bununla birlikte, bireylerin sebep olduğu travma tesiri yaratan olayların, doğal yıkımlardan çok daha fazla PTSB’yi ortaya çıkardığı da yapılan çalışmalar sonucunda elde edilmektedir.(Akın, Aykır, Karabağ, Ozan, Yavuz, 2020:101)
Travma, ruhsal olarak yaralanmadır. Bireylerin yaşadıkları birden fazla olaylar onları yaralamak ve travmatize etmek için yetmektedir. Fakat her travmaya sebep olacak olay bireyde TSSB ile sonuçlanmamaktadır. TSSB’nin yaşanılan travmanın tekrarlı ve daima biçimde akla gelmesine, olayla alakalı birtakım kesitlerin bireyin gözünden sinema şeridi formunda geçmesine, anksiyete ve gerilim düzeylerinin daima olarak fazla olmasına, travma oluşturan olayla alakalı kabusların görülmesine, mental olarak çok ruhsal bir hastalık durumunun hissedilmesine, bireyde çaresizlik hislerinin, dehşet hislerinin hissedilmesine sebebiyet veren olaylar sonucu edinilmiş tecrübelerin baş etme sistemlerinde ağır hasra sebebiyet verdiği bilinen ve travmanın sonrasında kendini gösteren bir psikopatoloji olduğu bilinmektedir. Başa çıkma düzeneklerini hissedilen olumsuz hisler ile birlikte tesirini gösteren etmenlerden biri de, kimi travmatik yaşantıların bireyin kendi yapıtı olduğunu ve suçlusunun kendisi olduğunu düşünmesidir.
Travmatik olay sonucu oluşan olayın en önemli tesirlerini atlatmadan karşılaşılan gerilim haline ikincil travma denilmektedir. İkincil travmada, travmatik olay ile birlikte alkole bağımlılık, toplumsal ahenkte sorun, depresyon vb. Rahatsızlıklar da görülebilmektedir. Travma yaşamış olan şahısların güçlü tarafları üzerine vurgu yapmak, baş etme konusunda takviye vermek ve motivasyonlarını arttırmak travmatik olayın birey üzerindeki gücünü azaltmakta ve travmanın oluşum sürecini engelleyebilmektedir. (Katip, 2021:21)
TSSB’nin semptomlarının kendini göstermesini tesiri altına alan risk faktörleri bulunmaktadır. Ve bu faktörler bireyin şahsiliğine mahsus berbat inançları, geçmişte yaşanılan durumların hikayeleri, erken periyotlarda gerçekleşen travmaları ,yaşanılan bu travmaların tipi, seviyesi ve ne kadar sürdüğü halindedir. Travmaların tipi epeyce değerlidir. Travmalar bireylerin ve olumsuz tabiat afetlerinin sebep olmasıyla gerçekleşmektedir (Adam Karduz, Ercan, Kuc, 2020:518). Bireylerin sebep oldukları travmaların tesirinin, olumsuz tabiat afetlerinin tesirinden daha şiddetli olduğu yapılan çalışmalarla desteklenmektedir. Bireylerin sebep oldukları travmalar, TSSB açısından incelendiğinde, kişi artık etrafındaki ve dünyadaki insanları muteber görmemektedir. Bunun nedeni ise bireyin yaşadığı travma oluşturan olay sonrasında hissettiği suçluluk, yetersizlik ve kıymetsiz hissetme hisleri, başka bireyler ve dünya ile alakalı niyetlerini, öbür bireylerden beklentilerini ve onlarla bağlantılarını ağır bir biçimde tesiri altına aldığı görülmektedir. Travma tüm bireyler için yaş farketmeksizin yıkıcıdır. Bireyi yaralayan bu ruhsal yıkımın temelli bir hasara sebep olmaması için tedavisi gerekmektedir. Ve tedavisi için kullanılan çeşitli terapi prosedürleri vardır. (Sağlam, Şener, 2020:193)
BDT, çağdaş ruhsal bilim içerisinde kanıların de rolunu vurgulayan birinci kişi, Albert Ellis’tir. Ellis düşünsel duygulanımcı terapiyi kurmuştur. Ve burada bireylerin ruhsal sorunlarının önemli oranda akılcı ve realistik olmayan kusurlu niyetlerden kaynaklandığını vurgulamaktadır. (Sargın, Türkçapar:13)
Bilişsel davranışçı terapi düşündüklerimizin, hisslerimizi ve davranışlarımızı etkilediğini öne süren yapılandırılmış bir terapidir. Bu terapi bilişsel teknikleri, davranışsal prosedürleri ve sıkıntıları çözmeye yönelik yetenekleri içerisinde barındırırken emosyonel, toplumsal ve gelişimsel öğeleri de göz gerisi etmez.(Özcan, Gül Çelik, 2017: 115) Bilişsel kuram, şahısların zihinsel yapısına kavramsal nitelik kazandırırken incelediği bilişleri iki başlıkta inceler bunlar; şemalar ve otomatik olan niyetlerdir. Şemalar, kendi ortalarında ise temel ve orta inançlar olarak ayrışabilmektedir.
Otomatik fikirler; bilişi oluşturan imgesel ve sözel modüllere denir. Fikirlerin otomatik biçimde isimlendirilmesinin sebebi birey zihninde ansızın oluşan fikirlerin ve fotoğrafların varlığıdır. Bilişsel davranışçı terapi çoğunlukla duygusal sorun yaşanılan anlarla birlikte görülen, apansız oluşan olumsuz otomatik fikirlerle ilgilenmektedir. Ekseriyetle bu fikirler fark edilmiyorken, bu niyetlerle birlikte oluşan hisler fark edilmektedir. (Ünver, Perdahlı Fiş, 2019: 134)
Ara inanç; otomatik fikirlerin sebepleri altında yatan orta inançları tayin etmek çok daha zordur. Otomatik kanılarda bulunan ortak ve yineleyici temalardan, derine inme sistemi kullanılarak yahut ölçekler sayesinde orta inançlar gün yüzüne çıkarılabilir. ‘Eğer ve -meli,-malı’ üzere gereklilik fiillerini içeren fikirler orta inançlar olabilmektedir. Bu inanç tipi, bireylerin kendilerini makûs temel inançlardan korumak için geliştirdikleri ve kullandıkları tampondur. BDT’ de gaye, bireylerin kendileri için bilinçsiz bir formda oluşturdukları katı kuralların fark edilmesini sağlayarak bu kuralların değiştirilmesi, değiştirelemese bile esnetilmesidir. Temel inançlar; çeşitli kaynaklarda şemalar biçiminde isimlendirilmektedir. Kişinin kendine has ve etrafa has bilgiyi ne biçimde düzenleyeceğini, farklı bahislerdeki iddialarını içeren temel inançlardır. Geçmişte yaşanılan olayların deneyimlenmesi sonucunda oluşurlar. Beck bu inançları çaresizlik hissi, sevilmeme hissi ve değersizlik hissi halinde üç kümede ele almıştır.
BDT çoğunlukla üç evreden oluşmaktadır. Başlangıç evresinde bireyin var olan sorunu kıymetlendirilir. Terapinin faal bir halde ilerlemesi için hasta ve hastanın ailesine psikoeğitim verilir. Belirtiler, belirtileri ortaya çıkartan faktörler, duygusal ve bilişsel özelliklerin belirlenmesinin akabinde tedavi programı oluşturulur. Bu basamaklar tamamlandıktan sonra orta evre evresi başlar. Bu evrede bireyin ana belirtileri ile gerçek orantılı olan BDT ve müdahaleler uygulanmaktadır. Belirtiler önemli bir azalma gösterdiğinde bu evredeki çalışmalar tamamlanır ve bireyler baş etme marifeti edinir. Son evre genelleme, yineleme ve sürdürümü tedbire formüllerine ağırlaşır. Tedavi hafifletilir ve bireye daha fazla sorumluluk yüklenir.(Özcan, Gül Çelik, 2017:116)
BDT seansları ayaktan tedavi gören bireyler için haftada 1 ya da 2 defa uygulanmaktadır. Seanslar esnasında orta ara mesken ödevlerinin uygulanması hedefiyle kâfi vakit olmasına edilmesi gerekmektedir. Yatarak tedavi alan bireylerde günlük seanslarla birlikte ağır bir BDT planı da uygulanabilir. Birey için en tesirli yaklaşım, danışmanın bireyin özelliklerine uygun olacak biçimde karar vermesidir.
TSSB’ yi tanımlamaya yönelik birtakım kuramlar çerçevesinde çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Travma sonrası gerilim bozukluğu için bilişsel davranışçı terapinin maruz bırakma tekniğini içerdiği ve travmaya bağlı davranışsal kaçınmayı ve bilişsel kaçınmayı amaçladığı belirtilmiştir. Bilişsel davranışçı terapi, travmatik durumlara ağırlaşmanın yanı sıra tasa ile başa çıkma ve psikoeğitim metotlarını içinde barındıran yapılandırılmış tedavi tekniğidir. Travma sonrası gerilim bozukluğuna sahip bireylerde uygulanan bilişsel davranışçı terapi tekniklerinden biri, bireyin korku düzeyi azalıncaya dek travmatik olay ile alakalı tasa oluşturan durumlarla yüzleşmeye odaklı tekniktir. Bir öbür teknik ise travmatik durum ile ilgili bireyin sahip olduğu yanılgılı inançların tespit edilip yerine realistik inançların getirilmesini hedefleyen tekniktir.
TSSB’ de uygulanan terapi tekniklerininin gayeleri;
- Bireyde kaygı oluşturan durumlarla karşı karşıya kalmanın ve bunun denetimini sağlamayı öğrenmenin ciddiyetine ağırlaşarak, travmatik olayla inançlı bir biçimde yüzleşmeyi maksatlar. Görüntüleme, yazma ya da travmatik durumun yaşandığı sahne ziyareti biçimindeki uygulamalar esnasında bireylere hislerini denetim etme konusunda dayanak olunur.
- Bireylerin aklına olaylar olduğundan farklı bir formda gelebilir. Gerçekçi olmayan suçluluk hissi ve utanç duyma üzere hislere kapılabilirler. Maksat bireyde telaş oluşturan olumsuz anıların mantıklı ve realistik hale dönüştürülmesidir.
- Bireyler başa çıkma sistemlerinin öğrenilmesi ve uygulanması ile telaş ve anksiyete seviyelerinin nasıl, ne formda azalabileceğini görürler. Bireyin olumsuz anılara sağlıklı bir biçimde bakabilmesi hedeflenir.
Travma sonrası gerilim bozukluğunda uygulanacak olan BDT tek bir olay örüntüsüne bağlıysa , seanslar 45-60 dakika kadar sürmekte ve 8-12 seans yapılmaktadır. Seanslar esnasında travmatik olaya dair tartışmalar yer alıyorsa seans müddetleri uzayabilmektedir. Birinci görüşme ve öteki görüşmelerde de bireyle terapötik bağ oluşturmak ve bireyi travmatik olaylara maruz kalan bireylerde meydana gelebilecek durumlar konusunda bilgilendirmek, gevşeme tekniklerinden kelam etmek, anlatmak ve bireyi bu teknikleri uygulama konusunda eğitmek biçiminde olmalıdır. Maruz bırakma çoğunlukla bireyin travmatik olaya dair anılarını zihninde tekrar canlandırarak anlatması ya da bu anılarını kıssa biçiminde yazmasının sağlanması biçininde olur. (İzci, Ünveren, 2016: 35)
EMDR, bilişsel yaklaşım, davranışçı yaklaşım ve danışanı merkez alan yaklaşımlar üzere çeşitli yaklaşımları birleştiren kapsamlı bir tekniktir. göz hareketleriyle duyarsızlaştırma ve tekrar sürece ile ilgili bir terapi tipidir.(Atasoy, Atik, Girgeç, Kardeş, Saraçlı, 2021: 493) EMDR birinci olarak Shapiro tarafından 1987’de travma oluşturan ömür olaylarının tedavisinde uygulanmak üzere geliştirilmiştir. Çeşitli psikoterapi öğelerini içerisinde barındıran, standartlandırılmış tedavilere sahip, bütüncül ve çok güçlü bir psikoterapi tekniğidir.(Balıbey, Balıkçı. 2013:96) Bu teknik uzun bir vakit dilimi almayan, kısa mühlet devam eden müdahale tekniği olması ile birlikte kısa müddet içerisinde güzelleştirici tesirlerini göstermekte ve süratli sonuçlar alınmasına yardımcı olmaktadır. (Bayram, Demirtaş, Duman, 2018:143)
Shapiro EMDR tekniğinin ziyadesiyle detaylı planlanmış olduğunu, birbirini takip eden evrelerden oluştuğunu, basamaklardaki rastgele bir aksaklık olduğunda ise sonraki kademeye geçilemeyeceğini vurgulamıştır. (Asarlı Tokgöz, 2018:528)1. Evre: Danışanın geçmişi üzerine odaklanılır, 2. Evre: Hazırlık evresi, 3. Evre: Kıymetlendirme evresi , 4. Kademe: Duyarsızlaştırma, 5. Etap: Yerleştirme, 6. Kademe: Vücudu tarama, 7. Kademe: Kapanış, 8. Evre: Tekrar kıymetlendirme evresi formunda tanımlanmaktadır. Bahsi geçen basamakların ne kadar süreciği hastaya bağlıdır. Birinci basamakta, bireyin geliş kıssası alınır, bireye EMDR uygulanmasının doğruluğuna karar verilir hastalığın temelini oluşturacak geçmiş yaşantılar, var olan tetikleyiciler, muhtaçlıklar kıymetlendirilir ve tedavi programı oluşturulur. İkinci etapta, bireyle terapötik bağlamda bir bağlantı oluşturulur, bireye EMDR hakkında bilgi verilir.(süreç, sürecin tesirleri ve süreç aşamaları), realistik beklentiler oluşturulur, öz denetim öğretilir, kaygı ve korku hakkında bilgilendirmeler yapılır, danışanla verimli bir tedavi süreci sağlanır. Üçüncü kademe ise kıymetlendirme evresi olarak isimlendirilir. Amacın açıkça ve kapsamlı bir biçimde belirlendiği evre olarak ele alınmaktadır. Bireyin anı tanımlamasının akabinde, o anın temsilini en uygun gerçekleştiren fotoğrafın seçilmesi istenmektedir. Resme baktığında birey şahsî olarak makûs bir inanç besler, sonrasında bireyden tekrar şahsî olumlu bir inanç seçmesi istenir. Bu seçtirilen inanç, beşinci etapta kullanılmak üzere elde edilmiştir. Son olarak, bireyin rahatsızlık hislerini, bedeninin hangi bölgesinde hissettiği belirlenerek başka evreye geçilir. Dördüncü evrede hedeflenen duyarsızlaştırmadır. Bireye iki istikametli ikaz verilip, ortada bir bu ikazların kesilip bireye onda nelerin canlandığı sorulur. Soruların içeriğini duygusal, davranışsal, bilişsel ve fonksiyonel anılar ya da durumlar oluşturabilir. Beşinci evrede maksat, bireyin problem yaşamaksızın bir şeyler anımsaması ile başlar. Oluşan yeni olumlu bilişin yerleştirilmesine yoğunlaşılır. Altıncı evre vücut taramasını içermektedir. Bireye gösterilen fotoğrafın müspet bilişe ağırlaşırken bireyin bedeninde bir gerginlik olup olmadığına bakılmalıdır. Şayet bir problemle karşılaşılırsa birey rahatlayana dek işlemeye devam edilmelidir. Yedinci evre kapanış evresidir. Bireyden işlemenin yeterliliğine bakılıp, kendisinin yeni farkındalıkları oluşursa onları inceleyip not etmesi istenmektedir. Bireyin EMDR oturumundan bilişsel açıdan olumlu ve inançlı bir halde ayrılması hedeflenir. Lakin tekrar yapılandırılma süreci tam olarak verimli olmadıysa ve sonraki etaba işlenecek gereç var ise bu mevzuda bireyin bilgilendirilmesi, var olan gerecin sonraki basamakta inceleneceği belirtilmelidir.
Sekizinci evre ise tekrar kıymetlendirme evresini içeren evredir. Evvelki evrede kullanılan tekniğin hafta müddetince bireyde nasıl bir tesir bıraktığı soruları sorulan ve yeni maksatlara ve emellere karar verilerek öteki bir EMDR seansına geçilen evredir. Yine kıymetlendirme evresi, EMDR sürecinin faal olup olmadığını, yoğunlaşılacak yeni mevzuları ya da hareket tarafını saptar. EMDR’nin sekiz kademesi esnasında yapılacak seans sayıları bireyin problemlerinin tipine ve bireyin geçmiş hayat kıssasına bağlı bir formda değişir. EMDR’nin TSSB tedavisinde aktif bir role sahip olduğu kanıtlanmıştır..( Asarlı Tokgöz, 2018: 532) EMDR’nin birçok tedavi usulüne oranla daha kısa müddette, daha süratli bir düzgünleşme sağladığı görülmüştür. Travmatik olaya maruz kalan bireyler için basitçe öğrenilebilir ve kolay kolay uygulanabilir tedavi tekniklerinden olan EMDR, klinik alanda kullanımının çoğalması ve bu bireylerin güzelleşme süreçlerini hızlandırmasına katkı sağlayacaktır. TSSB’ ye sahip bireylerde BDT ve EMDR üzere tedavilerin kullanılması bireylerin hayat standartlarına ve günlük işlevselliklerinde olumlu bir katkı sağlayacağı görülmüştür.(Kavakçı, Kuğu, Yıldırım, 2010:43)
OLGU
Y Hanım Büyükşehirde yaşayan, on yıllık evli olan, iki çocuk sahibi, 37 yaşında bir tabiptir. Fizikî görünüşü ve ferdî bakımı orta düzeydedir. Göz teması kurmakta, öfke duymakta, ses seviyesi yüksek bir formda konuşmakta, çoklukla ağlamaktadır birebir zamanada üzgün ve çökkün görünmektedir. Yaklaşık beş ay öncesinde kocası tarafından öteki biri ile aldatıldığını öğrenmiştir. Bu durumun yıkıcılığı nedeni ile ruhsal takviye almak için başvurmuştur. Y Hanım ile görüşmeler, 2019 yılında özel bir ruhsal danışmanlık kliniğinde yapılmıştır. Görüşmeler toplamda on seans sürmüştür. Bu seanslarda EMDR terapisi tekniği uygulanmış ve kullanılan tekniğin birinci beş adedine bu çalışmada yer verilmiştir. Görüşme esnasında tutulan kayıtlar ve bir araştırma sunumu olarak yayımlanması emeliyle Y Hanımın kendisinden müsaade istenmiştir. Bununla birlikte bu kayıtlar bireye dair rastgele bir ferdî bilgi içermemektedir.
1.seans:seans esnasında EMDR tekniğinin birinci basamağı olan bireyin geçmişi ile ilgili hayat hikayesi alınmıştır. Y Hanım geceleri uyku sorunları olduğu, uykuya daldığında uyumaya devam edemediği, makûs düşler, kabuslar gördüğü, artık en küçük şeylere bile tahammül edemediği, daima olarak ağladığı, unutkanlık yaşadığı, kocası tarafından aldatıldığı aklına geldiğinde ise kalbinde çarpıntılar başladığı, baş dönmesi yaşadığı, iştahında azalma olması nedeniyle çok kilo verdiğinden şikayet ederek dayanak almak için terapiye başvurmuştur. Ve olay yaşanmadan evvel kendisinin bu tıp sorunlar yaşamadığını lisana getirmiştir.
Y Hanım, eşi tarafından aldatıldığını, çalıştığı yere kocasının birlikteliği olan kişi tarafından bir çiçek ve içerisinde bulunan notun gönderilmesi ile öğrendiğini, öğrenmesinin çabucak akabinde eşi ile irtibata geçtiğini, eşinin çabucak Y hanımın çalıştığı yere geldiğini ve olay karşısında hiçbir reaksiyonda bulunmadığını ve aldattığını kabul ettiğini paylaşmıştır. Danışan Y Hanım, eşinin aldattığını inkar etmediği ve kabul ettiği anın bir türlü aklından çıkmadığını, gözünü ne vakit kapatsa o sahnenin canlandığını bildirmiştir. Görüşme esnasında Y Hanım, ‘eşinin çalışma merkezine giderek, eşinin birliktelik yaşadığı kişi ile karşı karşıya kaldığı’ sahneyi daima olarak hatırladığını, bunlar ile birlikte’ konutundaki dikiş aleti, karahindiba çiçeği, beyaz BMW arabalar, kocasının ona sarılışları’ üzere, uyarıcıların olayı tekrar tekrar yaşamasını tetiklediği saptanmıştır.
Y Hanım’ın geçmiş aile bağlantıları ve geçmiş çocukluk periyodundaki yaşantıları hakkında bilgiler edinilmiştir. Dört kardeşten oluşan bir ailede ikinci çocuk olarak doğduğunu, annesinin baskın, eleştirici, küskün, sonlu ve otoriter bir yapıya sahip olduğunu, babasının ise varlığının, yokluğunun aşikâr olmadığı, pasif bir yapıya sahip olduğunu belirtmiştir. Çocukluk devrinde kendisini yaralayan hiçbir travmatik olay yaşamadığını, lakin annesinin kendisine ve öteki çocuklarına karşı olan tavırlarını hatırladığında hala devam eden, anlatmakta zorlandığı bir irkinti olduğundan kelam etmektedir. Y Hanımın anlatmaya çalıştığı bu hislerin, çocukluk çağında ebeveyn tarafından reddedilme, ilgisiz kalma, ihmalkarlık, değersizlik hislerinin hissedilmesi üzere yaşanmış olabilecek travmalarla ilgisinin olabileceği düşünülmüştür.
Y Hanım uyku sorunu yaşadığını, eşi tarafından terk edildiğine dair berbat düşler ve kabuslar gördüğünü, yaşadığı olayın daima olarak gözünün önünde canlandığını, en küçük şeye bile sonlanıp çok fazla yansılar verdiğini, yaşadığı unutkanlıklar olduğunu, fikirlere dalıp gittiğini, aldatıldığı olayı hatırladığı her anda kalp çarpıntısı yaşadığını, başının döndüğünü ve yemek yiyemediğini iştahında azalma olduğunu belirtmiştir. Danışman Y Hanım’ın klinik tablosunu değerlendirdiğinde DSM-V teşhis kriterleri ışığında Y Hanım’da travmatik olay sonrasında gerçekleşen, travma sonrası gerilim bozukluğu olduğunu görmektedir. (Sağlam, Şener, 2020 : 195)
2.Seans : EMDR’a nazaran hazırlık evresi olan bu kademede, Y Hanım’a EMDR tekniğinin ne olduğu ve sürecin nasıl olduğu hakkında bilgilendirmeler yapılarak, yaşadığı bu travma oluşturabilecek olay üzerinde çalışmak gayesiyle onay alınmıştır. Y Hanım’a seans esnasında ya da seans müddetleri ortasında karşılaşabileceği kahır veren durumlarla başa çıkabilmesi için ‘güvenli bir yer egzersizi’ yapılmıştır.
Güvenli bir yer antrenmanı, sekiz basamakta gerçekleşen bir gevşeme idmanıdır. Bireyden kendisini sakin, huzuru ve inançta hissedebileceği, hayalinde ya da hakikaten olan zihninde canlandırabileceği rastgele bir yer oluşturması istenmiştir. Bireyden bu oluşturduğu tuzlu ve sakinleştirici bölgeyi düşünürken hissettiği onu rahatlatan ve ona uygun gelen his ve duyumları farkına varması istendi. Ve bu duyumların işlemesi yapıldı. Bireye tek kaldığında ve gerilimli durumlarda kendini rahatlatması için bu antrenmanı ne formda uygulayabileceği anlatılmıştır.
3.Seans: bireyle bu aşmada klasik EMDR profilinden farklı olarak, olaya ağırlaşarak anlatma ve tarama tekniği kullanılmıştır. Klasik EMDR profilinden farklı olarak, bireyin geçmiş yaşantıları incelenmeden sırf yakın geçmişte olan tarama oluşturan olaydan itibaren birey hikayesi alınmaya ve araştırılmaya başlanmıştır. Yakın müddette olan bireyde travma tesiri yaratan olayın incelenmesi ile problem veren şeylerin, bireyin anısındaki sahnelerin saptanmasının akabinde EMDR’nin dördüncü basamağından itibaren devam edilmiştir. Bireye yüksek bir ses tonu ile travmatik olayın gerçekleştiği günden bu ana kadar neler olduğu ve neler hissettirdiği anlattırılmıştır. Bireyin rahatsızlık seviyesinin ‘0’ olmasının akabinde EMDR’nin beşinci kademesi olan yerleştirme etabına geçilmektedir. Bu basamakta bireyin ‘değerliyim’ formunda değişen müspet bilişselliğin yerleştirilmesi yapılmaktadır. Vücut tarama basamağı olan altıncı evrede bireyin vücut taraması yapılır. Bireyin daha öncesinde belirttiği hislerin olmadığı saptanmış ve kapanış evresine yani yedinci evreye geçilerek formül tamamlanmıştır.
4.seans:EMDR’ın sekizinci evresi olan tekrar kıymetlendirme yapılmıştır. Birey evvelki seanslara göre daha uygun hissettiğini, travmatik olaya dair sahnenin bir daha gözünde canlanmadığını lakin zahmet yaratan durumların tam olarak geçmediğini, kısmi olarak sürmekte olduğunu lisana getirmiştir. Bu seansta da bireye g-tarama uygulanmıştır.
Terapist: ‘şimdi yüksek bir ses tonuyla konuşmadan, sessiz bir biçimde geçirdiğiniz tüm süreci zihninizde ki süzgeçten geçirin ve size düşünce veren olguları, hiçbir sıra gözetmeden belirlemeye çalışın. Travma oluşturan olaydan itibaren bu ana dek bütün travmatik süreçte zihninizde oluşan her şeyi farkına varın ve hala size problem yaratan durumların var olup olmadığına bakın, size ıstırap veren bir durum hissettiğinizde durun.’ G- Tarama sırasında devamlı olarak İYU yapılmıştır.
Y Hanım ona zahmet veren durumun ‘eşinin çalışma merkezine giderek, eşinin birliktelik yaşadığı bayan ile karşı karşıya kaldığı’ sahne olduğunu söylemiştir. Bu sahneye EMDR’nin üçüncü basamağı olan kıymetlendirme evresinde uygulanması gerekenler uygulanılarak, sahne ile alakalı olacak biçimde negatif kognisyon: güçsüzlük, rahatsızlık düzeyi (SUD):8 olarak, olumlu kognisyon: bu durumla başa çıkabilirim, olumlu kognisyona ilişkin inanç düzeyi (VOC)ise : 2 olarak saptanmıştır. Vücut algının yeri bedende el ve ayak bölgelerinde karıncalanma biçiminde tanımlanmıştır. Kıymetlendirme kademesinin tamamlanmasının akabinde duyarsızlaştırma kademesine geçilir ve İYU ile işlenmeye başlanır. Seans sona erdiğinde SUD düzeyi 0 olarak bulunmuştur. Duyarsızlaştırmadan sonra ise yerleştirme etabına geçilir. Seans sonunda negatif fikir olan ‘güçsüzlük düşünceleri’nin yerini müspet fikir olan ‘bununla başa çıkabilirim’ almıştır. VOC’un 7 olduğu görülmüştür. Ve bireyin vücudundaki karıncalanmaların geçtiği gözlenmiştir.
5.seans:Y Hanım, başlangıç etabına kıyasla epeyce uygun olduğunu makus düşler, kabuslar görmediğini, artık ağlamadığını belirtmiştir. Aklına gelen sahnelerin üzerine çalışılmasının akabinde düzelme olduğunu artık gözüde canlanmadığını söylemiştir. Dert duyduğu sahnelerin birinci zamanlardaki kadar eza yaşatmadığını lisana getirmiştir. İkinci seanstaki rahatsızlık derecesi 9 iken bu sahneler üzerinde çalışıldıktan sonra 5’e gerilediği saptanmıştır.rahatsızlık veren sahnelerle alakalı olan kendimi denetim edemiyorum, denetim bende, olayın rahatsızlık seviyesi (SUD):5 olarak, olumlu kognisyon ise : 1 biçiminde görülmüştür. Beden doyumu yeri ise göğüs bölgesinde sıkışma hissi halinde belirtilmiştir. Seans müddeti gerekli görüldüğü için 90 dakika ya arttırılmıştır ve anıların işlenmesi durumu gerçekleştirilmiştir. Seans bitiminin akabinde olumsuz inanç olarak görülen ‘kendimi denetim edemiyorum’, ‘kontrol bende’ biçiminde yer değiştirmiştir. (SUD):0, (VOC) ise: 7 olarak değerlendirilmiştir. Beden taraması yapıldığında hiçbir ıstırap veren teğe duruma rastlanılmamıştır. Klasik EMDR uygulamasının 5. Etabı olan, yerleştirme seansı uygulanarak sona erdirilmiştir.(Sağlam, Şener, 2020 : 195)
Y Hanım daha sonraki bir seansa geldiğinde üzerinde çalışılan, rahatsızlık veren sahnelerin artık ona rahatsızlık vermediğini, ağlama ataklarının önemli bir biçimde azaldığını, kabuslar ve berbat hayaller görmediğini, uykusunun tertibe girdiğini, yemek yemesindeki sıkıntılarının uyguna gittiğini ve dikkat düzeyinde artmalar olduğunu belirtmiştir. Y Hanım’ın klinik tablosu inccelendiğinde başlangıca göre TSSB semptomlarında neredeyse %60 oranında düzelmeler olduğu saptanmıştır. Y Hanım ile EMDR seanslarının sürdürülmesine ve yaşadığı travmatik olayla alakalı saptanan tetikleyici ögelerin ve çocukluk çağı travmalarının saptanıp çalışılmaya devam edilmesine karar verilmiştir. Daha sonraki seanslarda anının tekrar zihne gelmesine neden olan çeşitli tetikleyici faktörler üzerinde çalışılmıştır.
EMDR terapisi toplamda on seans sürmüştür. Y Hanımın travma sonrası gerilim bozukluğu semptomlarında %80 düzeyinde düzelme gözlenmiştir. Y Hanımın yaşadığı travmatik olaya dair yapılan terapilerin ardınan hala süregelen rahatsızlık veren durumların. Y Hanım’ın çocukluk çağına ve geçmiş ömrüne ilişkin olan küçük ’t’ ler ile alakalı olduğu akıllara geldiğinden, bireyin bu yaşantıları hakkında araştırmalar yürütülerek, ebeveynleri ile kurduğu alakalarına dair, hatırladığında kendisine sorun veren kimi olumsuz niyetlerin olduğu anlar tespit edilerek araştırmalar sürdürülmüştür. Bu anılar üzerinde de çalışılması akabinde Y Hanım’ın travma sonrası gerilim bozukluğu semptomlarının büsbütün yok olduğu görülmüştür.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Travma sonrası gerilim bozukluğu, travma oluşturacak bir olayın akabinde, yaşanılan olayın yineleyici olarak bireyin hafızasında canlanması, gerilim ve tasa seviyesinin epeyce fazla olması, bireyin yaşadığı travmatik olaya dair berbat hayaller, kabuslar görmesi ve kişinin çökkün, agresif, öfkeli, kederli bir his duruma bürünmesi biçiminde görülmektedir. Bu bozukluğun güzelleştirilmesinde kullanılan BDT ve EMDR teknikleri hayli tesirlidir ve günümüzde hayli yaygın kullanılmaktadır. Bu formüllerden biri olarak uygulanan BDT, bireyin kusurlu inançları yerine realistik ve olumlu inançları koymayı hedeflemektedir.
Amaç bireyde korku oluşturan olumsuz anıların mantıklı ve realistik hale dönüştürülmesidir. BDT de kullanılan duyarsızlaştırma tekniği ile danışan dehşetleri ile karşı karşıya getirilerek, olaylar karşısında duyduğu dehşet ve dertler ile başa çıkmayı öğrenir. Bu bozuklukta kullanılan BDT’ de ise travmatik olaya dair görüntülemelerin, yazmaların ya da olayın gerçekleştiği sahnelerin ziyaretinin gerçekleştirilmesi üzere teknikleri içermektedir. bireyin tasa düzeyi azalıncaya dek travmatik olay ile alakalı tasa oluşturan durumlarla yüzleşmeye odaklı tekniktir. Uzman bu esnada bireye hissettiği bu hislerle nasıl ve ne formda baş edebileceği hakkında takviye olur. TSSB’nin tedavisinde kullanılan bir öteki teknik ise EMDR tekniğidir. Bu teknikte kısa müddet içerisinde hayli olumlu sonuçlar alınmakta ve güzelleşmeler sağlandığı görülmektedir. Travmatik olaya maruz kalan bireyler için basitçe öğrenilebilir ve basitçe uygulanabilir tedavi tekniklerinden biridir.
Bu alanda çalışan uzmanlara tekliflerim; bireyin geliş şikayetleri ile birlikte çocukluk yaşantıları ve geçmiş aile hikayelerinin de ele alarak bir plan oluşturulmasıdır. Seanslardan evvel bireye uygulanacak olan tedavi ve yaklaşımlar hakkında bilgilendirilme yapmalıdır. Uzman planını EMDR tekniği kullancak biçimde programladıysa EMDR terapisi gerçekleştirmeden evvel bireye gevşeme ve rahatlama tekniklerini öğretmelidir. Bireye çok düşünce veren ve transfer yapmak istemediği durumlarda bireye anlayış gösterilmesi, transfer yapması için üzerine gidilmemesi gerekmektedir. Birebir vakitte birey transfer yaptığı esnada seans mühleti dolsa bile transferi kesip seans sonlandırmamalıdır. Bireyin bahsettiği ona kahır verebilecek durumlardan kelam ettiği esnada dikkat çeken değerli noktalar ve belirtilerin kayıt edilmesidir.
KAYNAKÇA
Balıbey, H., & Balıkçı, A. (2013). Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu Teşhisli Hastada Göz Hareketleri İle Duyarsızlaştırma ve Tekrar Sürece (EMDR) Tedavisi: Olgu Sunumu. Dusunen Adam: Journal of Psychiatry & Neurological Sciences, 26(1).
Ceren, K. (2021). Travma sonrası gerilim bozukluğu belirtileri, temel ruhsal gereksinimler, irrasyonel inanışlar ve duygudurum ortasındaki bağın incelenmesi (Master’s thesis, Maltepe Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü).
Çelik, F. G. H., & Hocaoğlu, Ç. (2015). Rize’de heyelan sonrası ‘Travmatik yas’: Üç olgunun sunumu. Klinik Psikiyatri Mecmuası, 18, 130-136.
DUMAN, R. N., BAYRAM, S., & DEMİRTAŞ, B. (2018). EMDR: Olgu sunumları. Türkiye Bütüncül Psikoterapi Mecmuası, 1(1), 142-164.
ERCAN, T., KUC, H. A., & KARDUZ, F. F. A. TRAVMA SONRASI GERİLİM BOZUKLUĞU İÇİN EMDR: BİR YAMAÇ PARAŞÜT KAZASI OLGUSU. Kesit Akademi Mecmuası, 6(25), 515-527.
GİRGEÇ, SK, KARDEŞ, V. Ç., SARAÇLI, Ö., ATASOY, N., & Levent, AT İ. K. (2021). Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu ve Özgül Fobi Tedavisinde Göz Hareketleri İle Duyarsızlaştırma ve Tekrar İşlemleme (EMDR): Olgu Sunumları. Batı Karadeniz Tıp Mecmuası , 5 (3), 492-496.
Hocaoğlu, Ç. (2014). Bayanlarda travma sonrası gerilim bozukluğu: Bir olgu sunumu. İsimli Tıp Mecmuası, 28(1), 79-84.
İzci, F., & Ünveren, G. (2017). Travma sonrası gerilim bozukluğunda bilişsel davranışçı terapi ve göz hareketleri ile duyarsızlaştırma ve yine sürece. Bilişsel Davranışçı Psikoterapi ve Araştırmalar Mecmuası, 6(1), 31-38.
Kavakçı, Ö., Yıldırım, O., & Kuğu, N. (2010). Travma sonrası gerilim bozukluğu ve imtihan tasası için EMDR: Olgu sunumu. Klinik Psikiyatri, 13, 42-47.
Lotfi, S., & BAŞCILLAR, M. (2017). Travma sonrası gerilim bozukluğu ve toplumsal hizmet. İstanbul Gelişim Üniversitesi Sıhhat Bilimleri Mecmuası, (3), 275-286.
Özcan, Ö., & Çelik, G. G. (2017). Bilişsel davranışçı terapi. Türkiye Klinikleri, 3(2), 115-120.
ŞENER, Ö., & SAĞLAM, S. (2020). Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu İçin EMDR: Bir Olgu Sunumu. Aksaray Üniversitesi Toplumsal Bilimler Enstitüsü Mecmuası, 4(2), 190-207.
Taycan, O., & Yıldırım, A. (2015). Çoklu travmanın tesirlerine alternatif bir yaklaşım: karmaşık travma sonrası gerilim bozukluğu. Arch Neuropsychiatr, 52, 312-314.
TOKGÖZ, Z. A. (2018). GÖZ HAREKETLERi iLE DUYARSIZLAŞTIRMA VE Tekrar SÜRECE (EMDR). Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Mecmuası, (47), 526-545.
Türkçapar, M. H., & Sargın, A. E. (2012). Bilişsel davranışçı psikoterapiler: tarihçe ve gelişim. Bilişsel Davranışçı Psikoterapi ve Araştırmalar Mecmuası, 1(1), 7-14.
Unver, H., & Fis, N. P. (2019). Summary: Cognitive Behavioral Approach on an Adolescent Patient with Posttraumatic Stress Disorder: A Case Report/Travma Sonrasi Gerilim Bozuklugu Teşhisli Ergene Bilissel Davranisci Yaklasim: Bir Olgu Sunumu. Turkish Journal of Child and Adolescent Mental Health, 26(3), 131-136.
Yavuz, M. S., Akın, U., Karabağ, G., Ozan, E., & Aykır, Ö. F. (2020). Travma Sonrası Gelişen Ruhsal Bozuklukların Adli-Tıbbi Açıdan Kıymetlendirilmesi. Van Tıp Mecmuası, 27(1), 100-102.