VAROLUŞÇU PSİKOTERAPİLER VE VAROLUŞÇU ANALİZ
Varoluşçu psikoterapi, 21.yüzyılın yükselen bir terapi akımı olarak kendini bireylere tanıtmıştır. Varoluşçu niyet, halbuki kendini çok eski yıllarda dahi kendini göstermiş olsa da, pahasını ve ehemmiyetini günümüzde kazanmıştır. Oysa köküne inecek olursak Antik Yunan’a kadar gidebilmemiz mümkündür. Eski devirlerde varoluşçu görüş farklı toplumlarda kendini farklı toplumsal normlarla kendini göstermiştir. Birtakım toplumlarda bir ideolojinin temelini oluştururken öbür toplumlarda dinî bir öğreti halinde de sunulmuştur. Lakin, varoluşçu niyetin ortak ve en kıymetli noktalarından birisi de varoluşçu niyetin ideolojiyle münasebetidir. Varoluşçu psikoterapi de felsefi davranmak, danışanla oturup felsefi konuşmalar gerçekleştirmek demek değildir. İdeoloji, kümülatif bir halde bir halde bilginin artışı demektir. Burada bireyin arttıracağı bilgi birikimi onu varoluşçu düşünmeye itecektir. İdeoloji, bu bilgileri tasvir ederek başka olgularla bağını ölçme uğraşı içine girmiştir. Varoluşçu terapinin değindiği öbür bir ortak özellik ise diyaloga verilen kıymettir. Diyalog, varoluşçu psikoterapi için iki bireyin karşılıklı yapmış olduğu konuşmalar dizisi değildir. Tam aksine, bireyin karşındakinin yaşadıklarına temas etmesini kabul edip, benimseme uğraşıdır. Danışanın, yaşadıklarına temas eden ve kendini açmasını sağlayan danışman, varoluşçu psikoterapinin bu şartını düzgün bir biçimde yerine getirdiğini düşünebilir. Diyalog ile felsefi olmanın birleştiği nokta, her bahis bir diyalog çerçevesinde yürütülebilir lakin varoluşçu görüşte kıymetli olan bu diyalogları felsefi bir halla sürdürme teşebbüsüdür. Bu yüzden her diyalog konusu, varoluşsal niyet konusu demek değildir. Bu diyaloglar sonucunda, kendinin farkında olan beşerler kendini bilmenin yolunu felsefi temele dayandırarak konuşma uğraşına girerler. İşte bu bağlamda varoluşsal psikoterapi bir bakış kazanmış olur.
Varoluşçu psikoterapinin özü insandır ve bu fikirle hareket ettiği için varoluşçu fikir birtakım durumları reddeder. Hiççilik, reductionism ve pan-determinisme karşı olmuştur.
İnsan hayatının anlamlılığını savunan bu görüş tam aksi yaklaşımları her an için reddetmiştir. Bu demek oluyor ki, insanın dünyayla etkileşime girdiği andan itibaren, vefatına kadar geçen süreçte bu süreçler ve bilgiler insan hayatına taraf vermektedir. (İçöz,2016).
Soren Kiekegaard
İkilemler ve Paradokslar
Soren Kierkegaard’ın bakışaçısına nazaran bireye nazaran olan durumlara bir düalisttik çerçeveden bakmayı unsur edinmiştir. Hoş bir hayat için, insan hayatında ikilemler ve paradokslar olmalıdır ve bu görüşte bireylerin yaşadığı en büyük ikilem geçicilik ve sonsuzluk algısıdır. Kiekegaard’ı psikoloji dünyasına kazandıran en kıymetli algıda dert ve ümitsizlik üzerindeki niyetlerdir. Kiekegaard’ın düşündüklerine nazaran korku, bireyler için olmazsa olmaz bir durumdur lakin bu durum bastırılabilir bir olgudur. Ayrıyeten, ikilem ve paradokslarımız, bireyin hayatında sonluluk ve sonsuzluk ortasında olmayı öğrenmekten geçmektedir. Ve bu olguyu yeterlice öğrenebilen birey hayatın yaşattığı zorlukları karşısında düzgün bir halde durabilir. Kiekegaard’ın bu görüşüne psikoterapi açısından bakınca daima herşeyi sorgulayan ve araştıran bir durumda olmamız gerektiğini vurgular. Sorgulayıcı halin bizim için hem avantajı hem de dezavantajı olabilir. Avantajı, danışmanın her an için uyanık olması ve verilen puzzle kesimlerini tamamlayıp, yeni bir çerçeve oluşturması ve sonucunda tedavi edici bir tavır çıkarması, danışmanın sorgulayıcı ve uyanık olması durumundan kaynaklanır. Fakat, dezavantajı ise danışanın bu durumdan rahatsız olma durumunu engellemesi gerekmektedir. Zira her şüphelendiğimiz ve sorguladığımız tavır yanlışsız çıkmayabilir ve karşımızdakini çok bir halde rahatsız edebilir.
Kaygılı Olmak
Kaygılı olmak, bireye gerçeği öğreteceğini savunmuştur. Birey, hayatı boyunca korkuyla yaşamasını öğrenmelidir görüşünü savunur. Fakat, dert boyutu yüksek olan danışanların ilerleyen durumlarda manik epizotlar halinde görülürse yahut bireyde anksiyete bozukluklarına yol açarsa bireyin hayatını zorlaştırabilir. Bu yüzden, bireydeki dert seviyesini görmezden gelip, hayatla yaşaması gerektiği gerçeğini ona belirtirsek, sonuçları, bireyi etkileyebilir. Kiekegaard’ın görüşüne bütün çerçeveden baktığımız vakit benim kanaatimce kullanılabilir lakin denetim altına alınması gereken istikametler vardır. İkilemler ve paradokslar konusunda varoluşçu görüş için kullanılabilir bir taraftır. Lakin, bireyin tasa durumu konusunda pek kullanışlı bir yapıya sahip olmayabilir çünkü birey kendini gerçekleştirme safhasında derde düşerse, yaşantısının farkındalığına varamaz.
Kiekegaard, tasa ile yazdığı kitabında yaşadığımız ve ilerleyen vakitlerde yaşıyor olacağımız korkuların bireyin varlığını oluşturacağını ve bu korkular olmadan bireyin varoluşunu tamamlayamayacağını kimi yanlarının eksik kalacağını söyler. Kiekegard bu tasalar üzerine tekrar bahsettiği Endişe ve Titreme isimli kitabında İbrahim peygamberin oğlu İsmail’i kurban etme teşebbüsünü akıldışı olmakla bir arada varoluşsal bir korku durumu olarak açıklamıştır. (Kiekegaard,2002).
Nietzsche’nin Felsefi Görüşü
Sorumluluk Almak
Nietzsche’ ye nazaran birey kıymetli bir olgudur. Birey ve toplumun etkileşiminden toplumun daha etkileyici istikametini açıklamış, toplumun bu etkileyici tavrına karşı kendini yetiştirmesini ve ayakta tutmasını vurgulamıştır. Bu fikir kapsamında ortaya attığı Übermensch kavramı toplumsal baskıdan uzak, kendi yargılarıyla ve kıymetleriyle özgürleşmemiz gerektiğini savunur. Nietzsche, insanın gelişim sürecini kendine has açıklamaya çalışmıştır. Bireyin, kendi kendine yetebilmesine büyük bir kıymet vermiştir. İnsan, bu süreçleri yanlışsız yönetebildiği vakit, hayatı bir diğer anlamlanacak ve bireyi güçlü ve canlı tutacaktır. Nietzsche’nin bu ideolojinin varoluşçu psikoterapi üzerine güçlü yanları vardır. Sorumluluk üzerine söylediği kelamlar ve tavırlar çok kıymetlidir. Bireyler, hayatta yaptığı seçimlere nazaran sonuçlar alırlar ve sorumluluk alma şuuru bu süreçte seçimlerimize katkıda bulunur.
Yapılan bir araştırmaya nazaran hemşireler üzerinden varoluşsal korku üzerinden sorumluluk alma şuuru hakkında bir araştırma yapılmıştır. Hemşirelerin sorumluluk şuuru için inançlı bir yerde çalışmaları gerektiğine vurgu yapmış. Bu süreçte hemşirelerin varoluşsal sorgulamalarda bulunmaları gerektiğini ve bu durumu devam ettirmek için sorumluluk şuuruna nazaran hareket etmeleri gerektiği tespit edilmiştir. (Engin,Kaçmaz,Uğuryol,2016).
Beden Merkezi ve Vücut Hafızası
Diğer bir bakışaçısı olan bedensel tecrübelerimiz ve hislerimiz konusunda da kimi süreçlerde söylediği kanılar hakikat bir bakıştır. Hislerini, niyetlerini, dertlerini birey bastırma yoluna gitmemelidir. Her şeyi net bir biçimde yaşamak bireyin de önünü görmesi davranış ve hislerini bu durumlara nazaran hareket ettirmesi bireyin yararına olacak bir yaklaşımdır. Bu görüşler, varoluşçu fikirden bakıldığı vakit, benimde varoluşçu niyetle hareket ettiğim düşünülürse benimseyeceğim ve kullanabileceğim bir görüş olduğu aşikârdır. Bireyin yaşadığı her ne kadar güçlü süreçler olsa da, buradan hayatına bir hisse çıkarıp, düşmeden gücünü kullanarak bu süreçlerle baş etme yoluna gitmelidir.
Martin Heidegger’in Felsefi Görüşü
Umursamak
Edmund Husserl’in öğrencisi olan Martin Heidegger 1930 larda yakınlaştığı Nazi hareketi ve sonrasındaki tavırları üzerine eleştirilmiştir. Ontolojiyi kıymetli kavramda açıklayan Heidegger, bireylerin tecrübelerini değerli ölçüde açıklamaya çalışmıştır. Heidegger’in en kıymetli açıklaması Dasein prensibi üzerine olmuştur. Ona nazaran, bütün bireyler bir Dasein’in içinde yaşar ve yaşadığı ferdi tecrübeleri bir açıklama yoluna gitmiştir. Dünyada hiçbir şeyin beşerden bağımsız gerçekleşemeyeceğini söyleyen Heidegger, herşeyin birbiriyle bağlantı halinde olmasından ötürü her şeyin birbiriyle ilgi halinde olduğunu açıklar.
Heidegger, Aristonun zamansallık kavramına kendince bir açıklık getirmiş ve bir varoluşsal örgü sonucunda vaktin varlığından bahsetmiş ve içinde var olduğumuz dünyanın vakitle ilişkilisini açıklamıştır. (Heidegger,1995).
Fırlatılmışlık
Bireyin, kendine bağlı olmadan ve bu olayları denetim edememesi, bir fırlatılmışlık olayıdır. Nasıl hiçbir insan, birinci ismini kendisi koyamamışsa bu durum kendi tercihinin dışında gerçekleşen bir olguysa bu bir fırlatılmıştık örneğidir. Bu örnekler, bireyin var olduğu sürece devam edecektir ve birey bu durumlara her an maruz kalabilir. Bu görüş, benim açımdan çok gerçek bir görüş, zira ne doğum olayım, ne kendi ismim, ne de hayatta girdiğim şartlar benim isteğimle gerçekleşmedi ve gerçekleşmeyecektir.
Heidegger’e nazaran vefatta bireyin değişmeyen gerçeklerinden biridir. Mevt durumu da bir fırlatılmışlık halidir. Zira bireyin tercihi dışında gerçekleşen ve her an olabilecek bir olgudur. Bireyin yaşadığı vefat korkusu da Dasein’in içinde olan bir
durumdur.(Heidegger,2004).
Otantiklik
Heidegger ‘in, otantiklik üzerine niyetleri bireyin içindeki öz-benlik hissini ortaya çıkarmak için, varoluşsal temaya uygun bir birey için gerçek bir yaklaşımdır. Zira birey, topluma yahut onu yönlendiren insanların kurallarına nazaran değil, kendi yapmak istediklerine nazaran yaşamayı benimsemelidir. Bu bağlamda Heidegger ’in fikri de budur. Ben kendiliğimizle yaşamamız gerektiğini söyleyen Heidegger, bu durum zıttı bir halde mevtle birlikte yaşamayı ne kadar öğrenirsek, o derece canlı olabileceğimizi söylemiştir. Varoluşsal suçlulukta, bireyin hayatında kaçınamadığı durumlarla yüzleşmesidir. Heidegger’in otantiklik ve varoluşsal telaş ve suçluluk üzerine söylediği görüşler varoluşçu düşünen ben için kullanılabilecek metotlardır. Zira bireyler görüşlerinde yaptıkları işlerde toplumdan bağımsız hareket etmelidirler. Gerçek ‘’ben’’ i o vakit bulabilir ve keşfedebilirler. Lakin, toplumumuzda ailesel ve toplumsal normları göz önüne getirdiğimizde maalesef buna uyan birey sayısı azdır. O yüzden rastgele bir seçim yahut toplumsal bir hareket meydana geldiğinde birey kendi öz-düşüncesini ortaya koymadan ailesinin yahut toplumun fikirleriyle hareket eder halde olur. Halbuki kendi özgür iradesini keşfeden beşerler, kendine uymayan hiçbir zorlayıcı faktörün içinde yer almazlar. Fakat, yaşadığımız korkular, toplum içinde yaşayan bir bireyin gerçeğidir. Bunlarla yüzleşmek, bireyin sonraki vakitlerde önüne bakması için bir fırsat olacaktır.
Otantiklik ile özgecilik ortasında benzeri bir ilgi vardır. Özgecilikte yeniden toplumun kararlarından evvel bireylerin kararlarını önde tutan bir niyet sistemidir. Kişinin kurduğu bağımsız benlik sistemi, özgecilik ortasında büyük bir bağdır. Yapılan bir araştırmaya nazaran kapitalist toplumlarda üretim anında bireyler daha bencil davranırken, toplulukçu düşünen toplumlarda ise bireyler daha özgeci ve dayanışma ruhuyla hareket eder tavırlar göstermişlerdir. (Yöntem,İlhan,2013).
Victor Frankl’ın Felsefi Görüşü
Anlamın, İnsan Hayatı ve Sıhhati için Önemi
Victor Frankl, mana odaklı çalışmalarını Avusturya’da güzel bir formda yönetmiş, orada yaşayan halkın hayat standardını yaptığı terapötik müdahaleler sonucunda yükseltmiş, intihar olaylarını çabucak hemen yok etmiştir. 1942 yılında toplama kampında yaşadığı olaylar onun müşahede ve uygulama alanı ve yürüttüğü mana odaklı çalışmasında belirleyici ve kıymetli bir tesire sahip olmuştur. Victor Frankl’ın geliştirdiği logoterapi, bireylerin hayat ve sıhhat şartları üzerinde değerli bir tesire sahiptir. Frankl’a nazaran birey için kıymetli olan ne aldığı zevkler ne de güç duygusudur. Birey için en kıymetli olgu tinsel güçtür. Frankl’a nazaran mana bireyin kendi başına bulabileceği bir olgu değildir, birey toplumla irtibata geçtiği anda anlamlılığı bulabilir. Bu yüzden başka bireylerle daima temas ve etkileşim halinde olmalıyız. Bu temaslar ve etkileşimler sırasında hayatın uygun ve makûs yanlarını görebiliriz lakin bu durumlarda birey için büyük deneyimler ve tecrübelerdir. Berbat olaylarla karşılaşırsak bile bu olayı yaşayıp, tekrar bir mana çıkarmalıyız. Hayatın bir manasının olmadığını reddeden yahut depresif takılan bireyler her an için toplumda vardır. Bu bireyler, psikoterapi açısından oluşan 3 temel prensipten, birini kabul etmeyen bireylerdir. Bu bireyler, dünyanın manasına dar bir çerçeveden baktıkları için problem yaşayabilirler. Benim görüşümce, Frankl’ın fikri çok doğrudur. Bireyin, dünyayla etkileşim ve temas halinde olması kıymetli bir olgudur. Hayatın ve ömrün bir manası vardır ve yaşantılarımız ve tecrübelerimiz doğrultusunda varız. Birey, tek başına hiçbir şey öğrenemez. Bu bağlamda etkileşime muhtaçlık duyar. Dünyadan alıp, dünyaya verdiğimiz tecrübeler, bize hayatta yaşayacağımız zorluklarda, ikilemlerde, güzel ve makûs olan her şeyde yardımcı olur.
Özgürlük-Seçim-Sorumluluk Algısı
Frankla nazaran birey her vakit için özgürdür. Fakat, bu özgürlük ile herşeyi yapabilme manası çıkarılmamalıdır. Zira birey yaptığı şeylerden her an için sorumludur. Seçtiğimiz seçimleri tekrar bireyin kendisi yaşayacağı için, sorumlu olanda yeniden birey olduğunu unutmamalıdır. Benim görüşümce, bu görüş günümüz kozmik normlar üzerine oturtulmuş ve olması gereken bir sistemdir. Her insan ehliyeti olduğu süreçte silah kullanma yetkisine sahiptir. Fakat, dünyanın neresinde olursa olsun, silahla adam öldürmenin bir cezai durumu vardır. Birey, silahı kullanmakta (özgür) olduğu üzere şayet birine ziyan verirse yani (seçimini) bu tarafta yaparsa ceza (sorumluluk) alacağını da bilir.
Karl Jaspers’in Felsefi Görüşü
Sınır durumlar
Jaspers’in bahsettiği en kıymetli olgu hudut kavramıdır. Sonluluklar, bireyin hayatında karşısına çıkan net çizgilerdir. Bireyin uğraşının ve eforunun bittiği yerdir. Sonluluk, örneklerinden birisi de mevt kavramıdır. Mevt, her bireyin hayatında kaçınılmaz ve kati bir gerçektir. Başka bir hudut ise acı ve ıstırap olgusudur. Her birey, acılar ve ıstıraplar yaşamıştır ve bu durumda kaçınılmaz bir gerçektir. Öteki bir sonluluk olgusu baht faktörüdür. Birey her ne kadar bir olgu için çabalasa da talih durumu her vakit her durum için var olacaktır. Suçlulukta, birey hayatta var olduğu sürece başka bireyler tarafından her vakit için bireylere yöneltilmiştir. Bu hudut durumlarla yüzleşme ve bireyin sorumluluk alması bireye özgürlüğü sunacaktır. Lakin bu durumları yok sayarsak bu durumlar gerçek bağlamda bireyi sınırlayacaktır. Benim görüşümce, bu hudut kavramların kimileri açıklanabilir kimileri ise tartışmalı olgulardır. Mevt kavramı katiyen bireyin hayatı için net bir çizgidir. Vefat, bizi bulduğu an yapabileceğimiz hiç bir şey yoktur. Bu görüşü katiyen doğrudur. Lakin, talih faktörüne gelince bu bireyin hayatında yaşadığı her durum için kelam konusu değildir. Bu baht olayını minimize edecek olanda tekrar bireyin kendisidir. Lakin sonuç olarak psikoterapi açısından söylenen durum doğrudur. Birey bu durumları değiştiremeyeceğini anladığında bu durumları benimseyip hayatında kabul yoluna gitmelidir ve buradan bir ders çıkarmalıdır.
Karl Jaspers bireyin akıl konusunda da bir hudut getirmiş, bireyin aklının vakitle sonlu olduğuna varmıştır ve aklı çeldirecek tek olgunun tekrar yola girmeyen bir akıl olduğunu söylemiştir. (Akgün,2012).
KAYNAKÇA
Akgün, T (2012). Karl Jaspers’de İmanın Felsefi Temelleri. İstanbul Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Mecmuası, 2012, 26, 5-30
Engin,E.,Kaçmaz,E,D., Uğuryol,M (2016). Türkiye’de Hemşire Olma Telaşı: Varoluşçu
İdeoloji Bakış Açısıyla Bir Gözden Geçirme Concern Of Being A Nurse In
Turkey: A Review Through Existentialist Philosophy. The Journal of
International Social Research, 2016, 43, 9.
Heidegger, M. (2004). Varlık ve Vakit. Aziz Yardımlı (Çev.), İstanbul: İdea Yayınları.
Heidegger, M. (1995). Being and Time, çev. John Macquarrie ve Edward Robinson,
Oxford: Blackwell Publishers.
İçöz, F,J., (2016). Varoluşçu Psikoterapiler ve Varoluşçu Tahlil (Yayımlanmamış Kitap).
İstanbul.
Kierkegaard, S. (2002). Korku ve Titreme. (Çev; İbrahim Kapaklıkaya). Anka Yayınları.
İstanbul.
Yöntem, M,K., İlhan, T (2013). Benlik Kurguları Ve Otantikliğin Özgecilik Üzerindeki
Yordayıcı Gücünün İncelenmesi. International Periodical For The Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/8 Summer 2013, p. 2291-2302,
Ankara.